Berdoq nomidagi qoraqalpoq davlat universiti

1-MA’RUZA: “Tarixiy geografiya fanining” predmeti, vazifalari va asosiy 
bo‟limlari .Shakllanishi va taraqqiyoti. 
 
REJA: 
1. 
Tarixiy geografiya fanining bahs mavzusi.  
2. 
Tarixiy geografiyaning bo`limlari va asosiy vazifalari 
3. 
Tarixiy geografiya fanining shakllanishi.  
 
 
TAYANCH SO`ZLAR 
Tarixiy  geografiyaning  asosiy  bo`limlari.  Tabiiy  tarixiy  geografiya,  aholi  tarixiy 
geografiyasi.  Xo`jalik  (iqtisodiy)  tarixiy  geografiya,  siyosiy  tarixiy  geografiya 
(shahar  va  o`lkalar  joylashishi  tarixiy  voqealar  geogra-fiyasi  harbiy  harakatlar 
yo`nalishlari  janglarning  karta-sxemalari  xalq  qo`zg`alonlari  geografiyasi  tarixiy 
geografiyani  o`rganishda  yordamchi  tarixiy  fanlar  -  geraldika  arxeografiya 
metrologiya,  xronologiya,  tarixiy  kartografiyaning  o`rni  tarixiy  geografik 
tadqiqotlarlarning asosiy metodlari fan sifatida Al-Xorazmiy, Beruniy, Narshaxiy, 
Mirxond,  Xondamir,  Bobur  va  boshqa  allomalarning  asarlarining  tarixiy 
geografiya  fani  uchun  ahamiyati.  Tarixiy  geografiyani  fan  sifatida  shakllanishida 
buyuk geografik kashiyotlarning ahamiyati A.Orteliyning tarixiy geografiya faning 
shakllanishiga  qo`shgan  hissasi  F.Klyuverning  tarixiy  geografik  manbalar  va 
asarlarga  oid  tanqidiy  tahlili  Anvil  va  Frantsiyalik  erudit  maktabi  boshqa 
vakillarining  qadimgi  va  Markaziy  asrlar  tarixiy  geografiyasini  o`rganishi  XIX 
asrning  II-yarmida  tarixiy  geografiyaning  yangi  qirralari  Rossiyada  tarixiy 
geografiy  fanining  taraqqiyoti  jihatlari  tarixiy  geografiyaning  yangi  davrda 
o`rganilishi. 
 
FOYDALANILGAN  ADABIYOTLAR 
1. 
Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelalak yo`q. –T.: Sharq. 1998. 
2. 
Hasanov M. Sayyoh olimlar. –T.: 1974. 
3. 
Ahmedov E.A. O`zbekiston shaharlari. –T.: O`zberiston. 1991. 
4. 
O`zberistonda  etno-demografik  jarayonlar.  Xalqaro  konferensiya 
materiallari. 1-2-qismlar. T.: 2005. 
5. 
Bobojonova  D.  O`zbekistonda  demografik  jarayonlar  va  ularning 
xususiyati. –T.: Fan, 1995. 
6. 
Xidirov A. Chag`oniyon tarixi. –T.: Islom universiteti.2001. 
7. 
O`rolov A., Suvonqulov I. Allomalar olami. T.: O`bekiston, 1991. 
8. 
Choriyev  Z.U.  Tarix  atamalarining  izohli  lug`ati.  T.:  Akademiya. 
2002. 
9. 
Jo`rayev M. Ipak yo`li afsonalari. –T.: Fan. 1993. 
10. 
O`zekiston milliy ensiklopediyasi. T.-1-11. –T.: 2001-2006. 
  
 

---

 
46 
 
O`zbekiston  mustaqil  davlat  bo`lgach,  uning  xorijiy  mamlakatlar  bilan 
aloqalari  kengayib,  geografik  bilimlarga  bo`lgan  ehtiyoj  ortdi.  Zero  geografiyani 
yaxshi  bilib  borgan  sari  kishining  atrof-muhit,  jamiyat  va  olam  haqidagi 
tushunchasi  chuqurlashib,  mukammallashib  boradi.  Inson  yer,  suv  va  havo, 
umuman tabiatdagi har bir narsaning o`rni, vazifasi hamda qadr-qiymatini to`laroq 
anglab etadi. Geografiya fani o`z navbatida qator kichik-kichik sohalardan tashkil 
topgan  bo`lib,  ulardan  biri  tarixiy  geografiyadir.  Tarixiy  geografiya  er  yuzining 
o`tmishdagi  tabiati,  rel`efi,  iqlimi,  suvlari,  tuprog`i,  o`simligi,  hayvonot  dunyosi, 
axolisi  va  xyijaligidan  iborat  majmuani  yiz  ichiga  oladi.  Hozirgi  vaqtda  tabiatni, 
jumladan,  uning  tarixini  umumiy  tarzda  yoki  ma``lum  yilkalar  byiyicha  inson 
faoliyati bilan bog`liq holda o‟rganish qator muammolar - tabiatni muhofaza qilish 
atrof-muhitni  sog`lomlashtirish,  tabiiy  boyliklardan  oqilona  foydalanish,  ekologik 
va boshqa shu kabi muammolarni hal etishda ahamiyat kasb etmoqda. 
Boshqacha  qilib  aytganda,  tarixiy  geografik  tadqiqotlar,  tabiat  va  jamiyat 
taraqqiyotining  o`tmishdagi  holatini  aniqlash  hamda  uni  hozirgi  jarayon  bilan 
qiyoslab,  tegishli  nazariy  xulosalar  chiqarish,  amaliy  tadbirlar  ishlab  chiqarish  va 
shu  asosda  ayrim  mavjud  muammolarni  hal  etish  uchun  zarur  ma`lumotlar 
beraoladi. 
Masalan,  Markaziy  Osiyo  tabiatini  har  tomonlama  o‟rganish  bugungi  kunda 
jahondagi dolzarb muammolar qatorida turibdi (Orol dengizining taqdiri, suvlardan 
oqilona foydalanish, xo‟jalikni kompleks rivojlantirish va h.k ). 
Tarixiy  geografiya  tabiat  va  jamiyat  taraqqiyotining  o‟tmishi  bilan  bog`liq 
keng  tushuncha  bo‟lib,  vaqt  jihatdan  uzoq  davrni  qamrab  oladi  va  bu  sohada 
tadqiqotlar  turli  manbalarga  tayanadi.  Agar  ancha  qadimgi  davr  uchun  geologik 
o‟rganishlar  natijalari  tarixiy  davr  uchun  arxeologik  topilmalar  asosida  qilingan 
xulosalar muhim bo‟lsa, o‟rta asrlar tarixi ko'proq yozma manbalardan o‟rin olgan. 
Dastlabki  yozma  manbalar  -  bu  turli  joylardan  topilgan  tosh  bitiklar  va  uzoq 
moziyda yozilib bizning davrimizgacha yetib kelgan kitoblardir. Ularda Markaziy 
Osiyoning  milodgacha  bo‟lgan  tabiati  va  xalqlari  haqida  xabarlar  qayd  etilgan 
(Axamoniylar  davri  bitiklari,  Avesto,  Maxabxarata  va  b.).  Qadimgi  Yunon 
olimlarining  asarlarida  va  Xitoy  solnomalarida  ham  bir  muncha  aniq  muhim 
xabarlar bor. 
O‟rta  asrlar  davri  uchun  esa  boy  yozma  meros  mavjud  bo‟lib,  ular  asosan 
arab-fors  va  turkiy  tillarda  yozilgan.  Tabiiyki  tarixiy-geografik  ma`lumotlar  1-chi 
navbatda  geografik  va  tarixiy-geografik  asarlardan  ko‟proq  o‟rin  olgan  bo‟ladi. 
Muhammad ibn Muso al-Xorazmiyning "Kitob sur`at al-arz", Abu Zayd Balxiy al-
Istaxriy  va  ibn  Xavkal  qalamiga  mansub  "Kitob  al-masolik  va-l  mamolik",  
muallifi  noma`lum  "Hudud  ul-olam",  Najib  Bakronning  "Jahonnoma",  Sam`oniy-
ning  "Kitob  al-ansob",    Xamdallox  Mustavfiy  Kazviniyning  "Nuzxat  al-kulub" 
(XI),  Xofizi Abruning "Geografiya",  Zahiriddin Muhammad Boburning "Bobur-
noma"  (XVI),  Ruzbixon  Isfaxoniyning  "Mehmonnomai  Buxoro"  (XI),  Amin 
Ahmad  Roziyning  "Xaft  iqlim"  (XI), Sulton  Muhammad  Balxiyning  "Majma`  al-
g‟aroyib"  (XI),  Abulg`oziyning  "Shajarai  tarokima"  (XVI1)  va  "Shajarai  turk" 

---

 
47 
 
(XII)  Muhammad  Tohirning  "Ajoyib  at-tabakot"  (XII)  Mahmud  ibn  Valiyning 
"Baxr ul-asror" (XII) 
Xudoyberdi  ibn  Qushmuhammadning  "Dil  g`aroib"  (XIX),  Muhammad 
Soliqxo‟janing  "Tarixi  jadidayi  Toshkand"  (XIX)  kabi  asarlari  ana  shular 
jumlasidandir.  Qayd etilgan  manbalarda O‟rta  Osiyoning  keyingi  ming  yillikdagi 
tarixiy  geografiyasi  qamrab  olingan  va  ulardan  o‟lkaning  tog`,  vodiy,  dasht  va 
cho‟llari,  ma`danlari,  suvlari,  o‟simliklari,  hayvonot  olami,  siyosiy-ma`muriy 
tarkibi,  etnik  holati,  shahar  va  qishloqlari,  xo‟jaligi,  xalqaro  munosabatlari 
geografiyasi  haqida  ma`lumotlar  olsa  bo‟ladi.  Shu  bilan  birga  tarixiy  geografik 
tadqiqotlar uchun tarixiy va boshqa mavzularga oid asarlar ham foydalidir. 
Markaziy  Osiyo  sayoramizdagi  tabiati  murakkab  va  madaniyati  qadimiy 
yilkalardan bo‟lib, uning tarixiy geografiyasini bitta ilmiy tadqiqotda qamrab olish 
mushkuldir.   
Biz  hammamiz  maktabda  O`zbekistonning,  dunyoning  fizik,  tarixiy 
geografiyasini  o‟rganamiz.  Tarixiy  geografiya  nimasi  bilan  farqlanadi.  Hatto 
nomidan  ham  bo‟linib  turibdiki,  bu  fan  o‟tgan  davrlarning  iqtisodiy  va  siyosiy 
geografiyasini o‟rganuvchi fandir. Bu fan "Geografiya tarixi" fanidan farqli o‟laroq 
(Geografiya  tarixi  fani  geografiya  fanining  paydo  bo‟lishidan,  to  rivojlanishiga 
qadar o‟rganadi) jamiyatning turli davrlarda rivojlanish sharoitini o‟rganuvchi aniq 
geografiyani  tashkil  etadi.  Tarixiy  geografiya  alohida  tuman-lardagi  ishlab 
chiqarishning  turli  davrlarda  o‟sish  haqidagi  ma`lumotlarni  aniqlashtiradi.  Yoki 
tarixiy  muhim  voqea-hodisalarning  bo‟lib  o‟tgan  joylarini,  geografik  shart-
sharoitlarini o‟rganadi. Tarixiy geografiya fani muammolarini tarix fani o‟ganadi, 
ammo  shu  bilan  birga  uni  geografiya  fanidan  ham  ajratib  bo‟lmaydi,  chunki 
geografiya  fanida  ochilayotgan  yangi  ilmiy  ma`lumotlar  tarixiy  geografiya  fani 
uchun juda muhimdir. 
Tarixiy  geografiya  fanining  materiallari  tarixiy  kartografiya  fanining  asosi 
bo‟lib  xizmat  qiladi.  Tarixiy  geografiya  fanining  rivojlanishi  esa,  tarix  fanining 
rivojlanishi bilan uzviy bog`liqdir.  
Tarixiy  geografiya  tarixiy  bilimlarning  asosiy  tarmog`i  bo‟lib  qoldiki,  usiz 
tarixiy jarayonlar geografiyasini o‟rganib bo‟lmaydi. Usiz tasavvurlarimiz to‟liq va 
aniq  bo‟lmaydi,  tarixiy  geografiya  bilan  geografiya  tarixini  farqlay  bilish  kerak. 
Geografiya  tarixiy  geografiya  fanining  bo‟limi  bo‟lib,  geografiya  fanining 
rivojlanishi tarixini, sayohatlar tarixini, yerning hududiy kashf etilishi bilan bog`liq 
holda  o‟rganadi.  Geografiya  fanining  muammolari  tarixiy  geografiya  fani  oldida 
turgan  muammolari  bo„lishi  mumkin,  o‟tmishning  aniq  geografiyasi  bo‟lishi 
mumkin emas. Tarixiy geografiya o‟tmish tarixning aniq geografiyasini o‟rganadi. 
Demak,  tarixiy  geografiya  fani  tarix  fanlari  sirasiga  kirib,  insoniyat  tarixini 
o‟tgan  davrlari  geografiyasini  o‟rganadi,  bo‟lib  o‟tgan  voqea-hodisalarning  ta-
rixini  haqiqiy  baholash  uchun  o‟sha  davrning  tarixiy  geografiyasini  yaxshi  bilish 
kerak. Bu narsa O`zbekiston tarixini, O‟rta Osiyo tarixini obyektiv, ilmiy asoslan-
gan  holda  o‟rganishda  katta  ahamiyat  kasb  etadi.  Tarixiy  geografiya  zamonaviy 
geografiya  kabi  o‟z  bo‟limlariga  ega:  tabiiy  tarixiy  geografiya,  aholishunoslik 
tarixiy  geografiyasi,  xo‟jalik  geografiyasi  yoki  tarixiy-iqtisodiy  geografiya, 

---

 
48 
 
siyosiy-tarixiy  geografiya,  so‟nggi  bo‟limga  ichki  va  tashki  chegaralar 
geografiyasi,  siyosiy-ma`muriy  bo‟linishlar,  shaharlar  va  qal`alar  joylashishi, 
shuningdek,  tarixiy  voqea-hodisalar,  harbiy  yurishlar  yo‟llari,  muxorabalar 
xaritalari,  milliy  ozodlik  harakatlari  geografiyasi  ham  kiradi.  Fizik  geografiya 
o‟tgan bir necha ming yilliklar davomida o‟zgarishsiz qoldi.                                                   
Lekin,  kishilik  jamiyati  insoniyat  sivilizatsiyasining  rivojlanishi  uchun 
landshaftlar  uzgarishini  urganish  muximdir,chunki  daryolar  yizanining  yizgarishi, 
vodiylar-ning  yukolib  ketishi,  sug`orish  sistemalarining  paydo  byilishi,  kyil  va 
dengizlar  chegaralarining  uzgarishi,  yir-monlarning  va  xayvonot  dunyosi  ba``zi 
turlari  yyiq  byilib  ketishi,  insoniyat  tarixini  yizgartiruvchi  omillar  byilib  xizmat 
kiladi.    Bu  omillarning  xammasi  tarixiy  fizik  geografiya  bulimiga  kiradi.  Agar 
kaysidir  davlatning  tarixiy  geografiyasini  urganmokchi  bulsa,  avvalo  tari-xiy-
iktisodiy  va  xujalik  geografiyasini  urganishimiz  kerak.    Tarixiy  geografiyani 
urganish  mobaynida  urga-nuvchi  turli-xil  muammolarga  duch  kelishi  mumkin.  
Ma-salan, Koraxoniylar davlati xududlarini X-XII asrlarda yizgarib turishi, XVII-
XVIII  asrlarda  Ashtarxoniylar  davlati  chegaralarining  yizgarib  turishi,  XVIII 
asrning ikkinchi  yarmi  XIX  asrning birinchi  yarmida  Buxoro amirligi, Qyikon  va 
Xiva  xonligining  asosiy  savdo  yul-larining  xaritasi. Chor  Rossiyasi  mustamlakasi 
bulgan  Turkiston  siesiy-ma``muriy  ishlari.    Amir  Temur  dav-ridagi  vokea-
xodisalar joylari, Moskva knyazligining IX- X asrlardagi davlatning yisishi, XIII-
XIX asrlarda AKShdagi axolining yoyilishi va joylashishi kabi muam-molardir. 
Qaysidir  davlatning  tarixiy-iktisodiy  va  tarixiy-siesiy  geografiyasini 
urganishda  avvalo,  u  davlatning  iktisodiy  va  tarixiy  geografiyasini  davrlar 
davomida rivojlanishini kurib chikish darkor buladi.  Masalan, Yirta Osiyo, AQSh, 
Rossiya  imperiyasi,  Frantsiya,  Xitoy,  Germaniya,  Xindiston  va  boshka 
davlatlarning  XVIII  asrdan  XX  asr  boshigacha  byilgan  davrdagi  tarixiy 
geografiyasini  urganishda,  iktisodiy  va  siesiy  geografiya  elementlarini  birinchi 
bulib urganib chikish kerak. 
Bu  elementlar  axoli  soni,  uning  milliy  tarkibi,  axo-lining  joylashishi, 
axolining  kaysi  davlatlarda  yasha-ganligi,  bu  davlatlar  chegarasi,  bu  geografik 
xududdagi ichki ma``muriy byilinishlar tashkil etadi. 
Muammoning  eng  qiyin  tomoni,  bu  yirganilayotgan  xu-dudning  iktisodiy 
geografiyasida  kyirsatgichlarning  kayd  qilinishi  ya``ni  ishlab  chikarish 
kuchlarining rivojlani-shi va joylashishini kursatishdir. Shundan sying, iqtisodiy va 
siyosiy  geografiya  asosiy  elementlarning  uzgarishlari  analizini  kilish  mumkin. 
Masalan,  AKShda  1861-1865  yillardagi  fukarolar  urushi  davri,  Rossiya-dagi 
isloxotlargacha  va  isloxotlardan  keyingi  davrlar,  Germaniyaning  qyishilishdan 
oldingi va keyingi davrlari kabilar kiradi.   
Yukorida  qayd  qilingan    tarixiy  geografiya  predmeti  xakidagi  tushuncha 
zamonaviy tarixiy va geografik fan-larda kabul kilingan.  
Tarixiy  geografiya  fanining  muxim  vazifalaridan  biri,  bu  yitgan  davrdagi 
mamlakatlar siyosiy chegaralarini aniklash, tarixiy vokea-xodisalar joyini aniklash, 
yirganilayotgan  xudud  yoki  mamlakatdagi  axoli  joylashuvida  byilib  yitgan 
yizgarishlarni aniklash kabilardir.  

---

 
49 
 
Tarixiy  geografiyaning  bu  qismi  siyosiy  vokea-xodisalar  tarixini  urganish 
bilan  urushlar  bayoni  va  ular  davlatlar  chegarasini  uzgartirishni  urganish  bilan 
xuku-mat  faoliyatini  ba``zida  xukmdorlar,  vazirlar  va  boshqa  xukmdor  shaxslarni 
urganish  bilan  uzviy  boglikdir.    Bunday  vokea-xodisalarni  yaxshirok  tushunish 
uchun ta-rixiy geografiya juda kerakdir. Masalan, urushlar va ularning okibatlarini 
tyilaroq  tushunish  uchun  qyishinlar  xarakati,  jangning  borishi  va  bulib  utgan 
joylarni  ur-ganish  darkor.  Bu  planda  tarixiy  geografiya  bir  kator  tarixiy  fanlar-
paleografiya  (qadimgi  qyilyozmalarning  xati  va  tashqi  kyirinishlarini  yirganuvchi 
fan),  xronolo-giya(1-tarix fanining vokealar va xujjatlarning xro-nologik tartibdagi 
vaqtini  aniqlash  bilan  shug`ullanuvchi  yordamchi  soxasi,  2-vokealarning  sodir 
byilgan  vaqti  tar-tibidagi  birin-ketin  bayoni  va  ryiyxati),  metrologiya  (yilchovlar 
xaqidagi  ta``limot),  geral`dika  (lotincha-jarchi  Xeraldus,  tarix  fanining  gerb 
(tamg`a)  shunoslik  byilimi,  dastlabki  gerblar  quldorlik  va  feodalizm  jamiyatida 
zadagonlar sulolasi, xunarmandchilik kastalari yoki alo-xida shaxarlarning ramziy 
nishoni  sifatida  vujudga  kelgan  va  maxsus  sur``atlar  shartli  belgilar  bilan  bir-
biridan  farq  qilgan.  Familiya  yozilgan  gerblar  12  asrda  paydo  bulgan.  Feodal 
davlatlar  saroyida  gerblarni  ruy-xatdan  yitkazish,sistemalash  va  yangi  xillarini 
ishlab  chi-kish  uchun  aloxida  xodimlar-gerbchilar  ishlab  turgan.  14asrdan 
boshlab,gerbchilar  ustaxonasi  tashkil  topib,unda  murakkab  va  rangli  gerblar 
yaratilgan. Bora-bora uylar, tarixiy yodgorliklar, davlat bayroqlari, pullar va xarbiy 
qurollarga gerb sur``atlarni tushurish odat tusiga kirgan) kabi fanlar katorida turadi. 
Shuningdek,  tarixiy  geo-grafiyaning  mazmuni  ayniksa,  xozirgi  zamon  nuqtai-
nazarida qaraganda kengroqdir.  Tarixiy geografiya ij-timoiy-iktisodiy jaraenlarni, 
milliy ozodlik xara-katlarini kengroq yirganadi. 
Keng  mazmunda  tarixiy  geografiyani    tarixiy  jaraen-ni  yirganuvchi  tarix 
fanining  bir  byilimi  desak  adash-maymiz.  Yukorida  kayd  etilganidek,  tarixiy 
geografik  izlanishlar  tarix  fani  asoslanadigan  manbalarga  asos-lanadi.    Tarixiy 
geografiya uchun kimmatli bulgan man-balar bular axoli ruyxatlari, xujalik xisob-
kitob daftarlari, yilnomalar, kadimgi geografiyaga oid kitob-lar kabilardir  Tarixiy 
geografiya  uchun  katta  axamiyatga  ega  bulgan  manbalar  yana  bu  arxeologik 
(kadimshunos)  manbalardir  U  utgan  davr  iktisodiy  geografiyasi  uchun  aloxida 
muxim axamiyatga egadir. Shuningdek, toponomik va antropologik manbalar xam 
tarixiy  geografiya  uchun  muxim  manbalar  xisoblanadi.  Darelar,  kullar,  shaxarlar 
va  boshka  geografik  ob``ektlar  nomlari  ayniksa,  shu  xu-dudda  kachonlardir 
yashagan  xalklar  bergan  nomlar,  shu  xalklar  bu  xududda  turli  sabablarga  kura 
kuchib  ketishsa  xam,  ular  bergan  nomlar  saklanib  koladi.    Toponomika  (joy 
nomlari) xalklarning kaysi millatga tegishli ekanligini aniklab beradi  Xalklar turli 
joylarga  kuchganlarida  uz  yashash  joylariga  nom  beradilar.    Odam-lar  kuprok 
uzlari oldin yashagan joylarning nomlarini yangi yashash joylariga xam beradilar.  
Bu  xolni  biz  AKSh  shaxarlarini  turli  Yevropa  davlatlari  shaxarlari  nomi  bilan 
nomlanganligida kurishimiz mumkin.  Bu nomlar usha shaxarlar axolining kaerdan 
kuchib kelganligi xakida ma``lumot beradi. 
Tarixiy geografiya avvalo tarix fani kabi tarix me-todidan foydalanadi.  Tarix 
fani  metodologiyasi  bu  ob``ektivlik  va  tarixiylik  metodlaridir.  Arxeologiya, 

---

 
50 
 
toponomika,  antropologiya  manbalari  yukoridagi  prin-tsiplar  asosida  kayta 
ishlanadi.  Tarixiy geografiya fan sifatida XI asrda vujudga keldi.  Uning vujudga 
keli-shida  ikki  yirik  tarixiy  xodisa  ya``ni  X-XI  asrlarda  gumanizmning  paydo 
bulishi  va  buyuk  geografik  kashfi-etlar  (Vaska  da  gamma(1469-1524y) 
boshchiligida 4ta ke-madan kichik bir flotiliya 1497 yil ezida Lissabondan chikib 
1498y  baxorida  Xindistonning  garbiy  kirgokla-riga  borib  etdi  va  Kalkutta  sh  ga 
tushdi,  Genuyalik  Xri-stofor  Kolumb  (1451-1506y)  1492yilda  Ispaniyaning 
Ferdenant va Izobellaning xukumatiga Xindistonga garb tomondan saexat loixasini 
taklif kildi. Kolumb erning sharsimonligi xakidagi ta``limotga asoslanib, ish kurdi 
3  kemadan  iborat  kichkina  eskadra  1492  yilning  3  avgustida  Palos  gavanida 
Atlantika  okeaniga  junab  ketadi.  1492  yil  12  oktyabrda  Kolumb  Karib  dengizida 
markaziy Am-nrikaga yakin joydagi Vagama orollaridan birini topdi. Tezda u katta 
kushni  orollar  Gaiti  va  Kuba  orollarini  kashf  etdi.  Kolumb  ochgan  kit``aga 
Amerika degan nom boshka bir Italiya Florentsiyalik Amerigo Vespuch-chi(1452-
1512) nomidan olib berildi. Kartograflar Ko-lumb kashf etgan erlarni 1507 yildaek 
uz  kartalarida  "Amerigo  erlari"  degan  umumiy  nom  bilan  kursata  bosh-ladi. 
Fernando  Magellanning  saexati  geografik  kashfi-etlar  tarixida  katta  axamiyatga 
ega  buldi.  Geografik  kashfietlar  Yevropaning  iktisodiy  xaetiga  goyat  katta  ta``sir 
kursatdi.  Bu  kashfietlar  natijasida  "Jaxon  bo-zorining  birdan  kengayishi 
muomiladagi  maxsulotlarning  kupayishi  Osie  maxsulotlarini  va  Amerika 
xazinalarini  kulga  kiritishga  intilgan  evropalik  millatlar  urtasida  rakobat  paydo 
bulishi,  mustamlakachilik  sistemasi"  yuz  berdi.  Savdo  yullari  butunlay  uzgarib 
ketdi.  Ilgari  ev-ropa  savdosida  asosiy  rol`  uynagan  urta  dengiz  geogra-fik 
kashfietlardan  sung  uz  axamiyatini  yukotadi.  Asosiy  savdo  yullari  Atlantika 
okeaniga va shimoliy (nemis) dengiziga kuchirilgan Ilgari evropadagi savdo-sotik 
ishlari  eng  tarakkiy  kilgan  Italiya  urnini  boshka  mam-lakatlar  Portugaliya, 
Niderlandiya  va  Angliya  egalladi)      ta``sir  kildi.    Uygonish  davrida  odamlarda 
antik  davr-larga  kizikish  kuchaygan  Antik  (kadimgi)  dunega  kizikish  antik  davr 
geografiyasi bilan shugullanishga olib keldi. Tarixiy geografiya fanida birinchi bor 
yaratilgan asar-kadimgi dune atlasi edi. Uni XI asrning ikkinchi yarmida aflamand 
geografi A Orteliy yaratgan edi. U uz asariga ilova tarzida zamonaviy dune atlasini 
keltirgan  edi.    A  Orteliy  uz  kartalarini  kadimgi  dune  xakidagi  kiskacha 
ma``lumotlar  bilan  keltirar  edi.  A  Orteliyning  asaridan  sung  tarixiy  geografiya 
ilmiy tartibot sifatida vujudga keldi.  Aytib utish kerakki  Orteliyning uzi antik av-
torlar  ma``lumotlarini  tankidiy  nazarsiz  kabul  kilgan    va    shu    ma``lumotlar  
asosida    uz    xaritalarini    chizgan.    A  Orteliyning    bu    kamchiligini    XII    asrda  
Leyden  (Gollandiya)  universiteti    professori    Klyuver  tugirladi.    U    tarixiy  
geografiya    buyicha    ikkita    nomdor    asar    -  Kadimgi  Italiya    va    kadimgi  
Germaniyaning    tarixiy    geografiyasini  ezdi.   Tarixiy  geografiyani    rivojlanti-rish  
uchun    XII-XIII  asr  Frantsuz    tarixchilari    va    shu    davr    Frantsuz    geografi    J B 
Anvil`  xam  katta xissa  kushdilar. Ular  kadimgi  dune  tarixiy geografiyasi bilan  
birga  urta asrlar  tarixiy geografiyasini  xam  urganadilar.  XIX asrning  ikkinchi  
yarmida  umumtarixiy  ilmiy  ishlar  ijtimoiy-iktisodiy  tarixni   urganish  xisobiga  
boyib  boradi.  Bu  yunalish  buyicha  kuzga  kurinarli  kilingan  ishlardan  biri  bu- 

---

 
51 
 
1936  yilda  Kembridjda  Darbi  raxbarligidagi  kollektiv  tomoni-dan  chikarilgan  
Angliyaning  tarixiy  geografiyasi  tug-risidagi  asarini  aytishimiz  xam  mumkin  
A  Orteliy-ning    uzining    aytishiga    karaganda    uning    ishlari    "Ta-rix    nazarida  
geografiya"    edi.    Bu    asar    Angliyaning    1800chi    yilgacha    bulgan    tarixiy  
geografiyasi. 
Yevropada    tarixiy  geografiyasi    asoschilari    safiga    A.Orteliy    F.Klyuver  
J.B.Anvil`    Darbi    kabi    olimlarning    Rossiyadan    V.N.Tatiev    N.N.Barsov  
S.M.Sere-donin  L.A.Svitsin    N.K.Lyubavskiy    M.N.Tixomirov    A.N.Nasonov  
I.A.Golubtsov    (tarixiy  geografiya  asoschisi)    Markaziy  Osiyo    tarixida    tarixiy 
geografiya    elementlarini    A.R.Beruniy    A.B.Narshaxiy    Mirxond    Xondamirning  
tarixiy    asarlarida    Z.M.Boburning    mashxur    "Boburno-ma"    sida      kurishimiz  
mumkin. 
Markaziy    osiyo    tarixiy  geografiyasining    muxim    manba-lari    antik    davr  
olimlari  Gerodot  Polien  Diodot  Kvint  Kurtsiy  Ruf  asarlari  urta  asrlarga  oid  
R G Klavixo  Ibn  Batuta  asarlarida  zamonaviy  olimlar  A Berns  Vitkevich  P 
Demizov    A  Vamberi    va    boshkalar    asarlarida  aks    etgan    yana    muxim  
manbalardan  biri  bu  Abulgozi  Baxodirxonning  "Shajarai  turk"  asaridir.  Undan  
tashkari    XIX  asr    faylasufi    va    tarixchisi    A  Donish    asarlarini    xam    kiritish  
mumkin.  Tarixiy geografiyaning  asosiy  kismini  erdamchi  fanlar  tashkil  etadi.