Berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti

Runik yozuv — germanlarda 2—3-asrlardan to oʻrta asrlar oxirigacha qoʻllangan alifbo; lotin yozuvi tarqalishi munosabati bilan isteʼmoldan qolgan. R.yo belgilari, yaʼni runalar, asosan, metallga, toshga va yogʻochga oʻyib yozilgan, shuning uchun ular oʻziga xos uchli, nayzasimon koʻrinishga ega boʻlgan. Angliya, Islandiya va Grenlandiyada, Skandinaviyada, Shim. Yevropaning bir qancha hududlarida tarqalgan. Katta (umumgerman) runalari hamda kichik (skandinav) runalari oʻzaro farqlanadi. Katta Runik yozuvning tili biron-bir qad. german tiliga oʻxshamaydi, undagi bitiklar (150 ga yaqin), asosan, qurol va taqinchoklarga, shuningdek, toshlarga yozilgan. Kichik R.yo esa qad, skandinav tillari yodgorliklari hisoblanadi, ularni, asosan, toshlardagi bir necha jumladan iborat xotira yozuvlari (yodnomalar) tashkil etadi. Katta runalar 24 ta, kichik runalar 16 ta boʻlgan.

Qadimgi yodgorliklarning yozuv xususiyatlari o‘ziga xos. Bizgacha ieroglifik va piktografik yozuvlar, mixxat va runiy yozuvdagi ilk manbalar yetib kelgan. Bular Andijonda Lo‘mbitepada topilgan ko‘za bandidagi taxminan 3-5 asrlarga tegishli qadimiy turkiy yozuv namunalari, O‘rxun-Enasoy yodgorliklari va boshqalar. Qadimgi yozuvlar tosh, teri suyak, yog‘och, oyna sopol idish kabi buyumlarga yozilgan. Keyinchalik qog‘ozga yozila boshlagan.

Dastlabki yozuv rasm tarzida bo‘lgan. Bu piktografik yozuv deyilgan. Grekcha “piktus” – chizilgan, “grafe” yozaman demakdir. Bunda har bir rasm biror ma’noni ifodalagan. Masalan, quyosh – kunduzni, oy – tunni, daraxt – o‘rmonni kabi.

Iyeroglif –qadimgi misrliklar va ba’zi bir xalqlar yozuvida butun bir bir tushuncha, ibora, so‘z, bo‘g‘in yoki tovushni ifodalagan hayvon, odam, har xil buyum, asbob va h.k. tasviridan iborat belgi. Insonlar qo‘l ushlashib turgan inson rasmi orqali do‘stlik, koinot jismlari tasviri orqali ularni ifodalashgan. Bu ieroglifik va piktografik yozuvlardir. Yozuv dastlab Mesopatamiyada paydo bo‘lgan va bu yozuv tarixga mixxat nomi bilan kirgan. Eramizdan oldingi 5-4 asrlarda markaziy Osiyoning Eronga yaqin hududlarida mixxat yozuvi qo‘llanilgan. Hozirgi eramizdan boshlab 6-asrgacha so‘g‘d yozuvi ishlatilgan. Shuningdek, xorazmiy, moniy, braxma, suryoniy kabi yozuvlardan ham foydalanishgan. 5-8 asrlarda O‘rxun-Enasoy yozuvidan foydalanishgan. Bu yozuv Run yozuviga o‘xshab ketgani uchun run, turkiy run, runik yozuvlari yoki dulbarchin deb ham yuritiladi. Bu yozuv o‘ngdan chapga, yuqoridan pastga qarab yozilgan va o‘qilgan.

"Avesto" - zardushtiylik dinining muqaddas kitobi. Qadimgi Turon-u Eron xalqlarining mushtarak yodgorligi hisoblangan "Avesto" eramizdan oldingi VI asrlarda vujudga kelgan eng qadimgi dinlardan bo‘lgan zardushtiylik islomga qadar O‘rta-Sharq xalqlari orasida keng tarqalgan. Manbalarda e’tirof qilinishicha, "Avesto"ga Zardusht asos solgan. Yana bir qarashda ta’kidlanishicha, "Avesto", xudodan vahiy sifatida payg‘ambar Zardushtga noil bo‘lgan. Fanda Zardusht shaxsi haqida munozarali fikr mulohazalar mavjud. Tarixchi olim Tabariy uni "Zardusht bin Yunon" deb qayd etsa, Beruniy Zardushtni ozarbayjonlik Safid Tuman degan kishi farzandi ekanligini e’tirof etadi. Aksariyat manbalarda zardushtiylik dini Zaratushtra (Zardush) ta’limoti deb ham ataladi. Shunday bo‘lishiga qaramay, "Avesto"day qomusiy manba shakllanishi va takomilini bir shaxsning nomi bilan bog‘lab bo‘lmasligi ta’kidlanib kelinadiki, bunga qo‘shilish mumkin.