Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti Fizika fakulteti Fizika tálim baǵdarı

5-§. Kemshilikler hám mashqalalar

Kadrlar tayarlaw sistemasınıń demokratiyalıq ózgerisler hám bazar reformaları talaplarına muwapıq emesligi, oqıw procesiniń materiallıq-texnikalıqa hám informaciya bazası jetkilikli emesligi, joqarı maman pedagog kadrlardıń jetispewshiligi, sapalı oqıw stilistik hám ilimiy ádebiyat hám de didaktik materiallardıń kemligi, tálim sisteması, pán hám islep shıǵarıw ortasında puqta óz-ara sheriklik hám óz-ara paydalı integraciyanıń joq ekenligi kadrlar tayarlawdıń ámeldegi sistemasındaǵı saldamlı kemshilikler taypasına kiredi. Tálim-tárbiya hám oqıw processleriniń quramın, basqıshların bir-biri menen ajıralmas bólek, yaǵnıy úzliksiz tálim tárbiya sistemasın shólkemlestiriw máseleleri hal etilgen emes.

Ámeldegi tálim sisteması zamanagóy, rawajlanǵan demokratiyalıq mámleketlikler talaplarına juwap bere almayatır. Qánigeler tayarlaw, tálim-tárbiya sisteması jámiyette bolıp atırǵan reforma, jańalanıw processleri talapları menen baylanıspaǵan.
Mektepge shekem tálim hám tárbiya jaǵdayı jeterli emesligi qalıp atır. Baqsha jasındaǵı balalardıń 25 procentine mektepke shekem tárbiya mákemelerine qamtıp alınǵan, tek. Mektepke shekem balalar mekemelerinnen hám shańaraqtan mektepke kelgen balalardıń tayarlıq dárejesi ortasında sezilerli ayırmashılıq bar.
Mekteplerde hám basqa oqıw orınlarında tálim processiniń ózindegi hám oqıtıw stilistikasındaǵı hár túrlı kemshilikler áqibetinde bilim beriwde júzege kelgen nodemokratik hám de jámiyet ushın zıyanlı ortalıq soǵan alıp keldi, oqıwshılarda ǵárezsiz pikirlew rawajlanbay qaldı, aqılǵa say turmıslıq sheshimler qabıllaw ushın jetkilikli tayarlıq joq. 9-11 klasslardı tamamlaǵan jaslar ǵárezsiz turmısda óz ornın anıqlay almaydı. Olarda ózlerine isenim qáliplesken emes, orta mektep pitkeriwshileriniń 10 procentiģana joqarı oqıw orınlarına oqıwǵa kirip atır, tek májburiy toǵız jıllıq tálimge tiykarlanǵan on bir jıllıq ulıwma orta bilim beriw ilimiy tiykarlanbaģan bolıp tabıladı, ol oqıwshılardı kásipke jóneltiriw hám tálimniń ámeliy jónelgenligi jetkilikli dárejede bolıwı hám de ǵárezsiz oylaw, miynet iskerligi kónlikpeleri qáliplesiwin támiyinlenbey atir. Hár jılı tayansh mekteplerdiń 100 mıńǵa jaqın pitkeriwshisi islep shıǵarıw sanasında hám de kásip-óner tálimin dawam ettiriw ushın talap etilmey qaldırılmaqda, tálim sistemasındaǵı ámeldegi ulıwma bilim beriw hám kásip-óner programmaları ortasında ajıralmaslıq hám miyrasxorlıqtıń joq ekenligi sebepli tayansh hám orta mektep pitkeriwshilerinde kásipke jóneltirilgenlik hám miynet iskerligi kónlikpeleri formalanbay qalip atir. Nátiyjede jigit hám qızlar óz qábiletleri, tilekleri, dóretiwshilik hám miynet uqıplarına sáykes turmıs jolin belgilep alıwda saldamlı qıyınshılıqlar boljap atır.
Oqıw procesi bilim dárejesi ortasha bolǵan oqıwshılarǵa mólsherlengen bolıp, tálimniń intalı jaslar menen jalǵız tártipdegi oqıw programmaları boyınsha islew sıyaqlı mexanizmlerinen jaqsı paydalanılmay atır, oqıw programmaları ideologiyalıq materiyalları tolıq jaģdayı bolǵanı joq, olarda ruwxıylıq hám etika tiykarların úyretiwshi, ekonomikalıq huqıqıy, estetik bilimlerdi beretuǵın pánlerge jetkiliklishe orın berilmey atir.
Óner-texnika bilim orınlarınan jańa tipdegi tálim mákemelerine ótiw kóbirek awızda bolıp, ámelde bolsa olarda tálim gònerip qalǵan materiallıq-texnikalıqqa hám oqıw-stilistik bazasında, tiyisli qayta tayarlıqtan ótpegen oqıtıwshı kadrlar menen ámelge asırılıp atır. Bir basqıshlı joqarı tálim miynet bazarı mútajliklerin, óndiristegi strukturalıq ózgerislerdi hám aldıńǵı xalıq aralıq tájiriybeni tolıq kólemde esapqa almay atır. oqıw-tárbiya procesin shólkemlestiriwde oqıw orınları jetkiliklishe ǵárezsizlikke iye emes, olar kásiplik miynet bazarınıń ózgeriwshen sharayatlarına jaqsı maslasıp barmay atır.
Ilimiy mekemeler, islep shıǵarıw jáne social institutlar kadrlardı tayarlaw procesine jetkilikli dárejede qosılgan joq. Mámleket tálim standartların islep shıǵıw hám engiziw, tálim mákemelerin mámleket attestatsiyasi hám akkreditatsiyasidan ótkeriw wazıypaları belgilep alınbaǵan. Oqıwshılardıń bilim dárejesin bahalaw sisteması ob'yektivlik hám operativlikti támiynlenbeydi. Kásip-óner táliminiń abırayı hám de oqıtıwshılar, tárbiyashılar hàm tárbiyashılardıń, ilimiy hám ilimiy-pedagog kadrlardıń social mártebesi tómenlep baratır. Tálim xızmet kórsetiw hám kadrlar tayarlaw salasında marketing joq, tálim sistemasın kóp variantlı finanslaw sxeması islep shıǵılmaǵan. Joqarı maman kadrlardan nátiyjeli paydalanılmay atır. Kadrlar bilimi hám olar tayarlıǵınıń sapasın baqlaw hám de bahalaw sisteması qanaatlandırarlı darejede islep atır.
Oqıtıwshılar, pedagoglar hám tárbiyashılardıń úlken bólegi jaqsı tayarlıq kórmegenligi, olardıń bilim hám kásip dárejesi tómenligi saldamlı mashqala bolıp atır, maman pedagog kadrlar jetispewii sezilip atır. Mektepke shekem bilimlendiriw tarawındaǵı jámi tárbiyashi hám pedagoglardıń tek 20 procenti joqarı maǵlıwmatlı bolıp tabıladı. Mekteplerdiń oqıtıwshılar menen támiyinlengenligi ortasha 93 protsentti quraǵan halda, bul kórsetkish ayırım wálayatlarda 77-80 procentten, arnawlı bir pánler boyınsha bolsa 50 procentten aspaydı.
Ilimiy hám ilimiy-pedagog kadrlardıń ortasha jası «úlkeyip» atır. Respublika joqarı oqıw orınlarında 40 jasqa tolmaǵan pán doktorları jámi pán doktorlarınnıń 0,9 payızın, 50 hám odan úlken jasdaǵıları bolsa 79 payızın quraydı. Pán doktorları ilimiy dárejesine tastıyıqlanǵanlar ortasha 50, pán kandidatları bolsa 36 jasda bolıp tabıladı.
Oqıwshılardı miynetke sanalı munasábette bolıw ruwxında tárbiyalaw tálimtarbiya procesiniń wazıypalarınan biri bolıp tabıladı. Bul máseleni sheshiwde klasstan tısqarı islerdiń áhmiyeti zárúrli bolıp tabıladı. Klasstan tısqarı shınıǵıwlar dawamında uyımlastırılģan tájiriybe hám baqlawlar ulıwma miynet hám ámeliy kónlikpeler ónim qılıwda úlken múmkinshilikke iye.
Klasstan tısqarı uyımlastırılatuģın islerdiń qaysı túri bolıwına qaramastan oqıwshılarda estetik kóz qarastı rawajlandırıw boyınsha da oqıtıwshı jumıs aparıwı zárúr. Sonday aq, shınıǵıwlar processinde oqıwshılardı tábiyatqa, tábiyat gózzallıǵına muhabbat sezimin oyatıwdı da oqıtıwshı oyınan shıǵarmawı kerek.
Zamanagóy jámiyette úzliksiz tálim sistemasınıń uliwma tálim fizika pániniń ma`nisi fizika pániniń turmısdaǵı ornı menen belgilense, kásip óner tálimi onıń ámelde qollanılıwı menen belgileniwi kerek. Fizikanıń jetiskenliklerinen awıl xojalik óndirisinde keń paydalanıladı. Búgin ǵárezsiz mámleketimizdiń keń egin maydanlarında traktorlar, kombaynlar, avtomashinalardan paydalanıladı; awıl xojalıq jumısların mexanizatsiya hám avtomatlastırıw insandı awir qol miynetin jeńillestirip atır.
Tálim processinde fizika stuldıń ulıwma tálim predmetleri arasındaǵı ornı jáne onı basqa pánlerge salıstırǵanda tutqan poziciyasina kóre anıqlanadı. Fizika stol teoriyalıq pán bolıp, onıń tiykarın fundamental teoriyalar, nızamlar hám ilimiy túsinikler quraydı. Fizika tez pát menen rawajlandi, atap aytqanda Nyuton mexanikası, relyativestik mexanika, kvand mexanikası sıyaqlı fundamental teoriyaler jaratıldı. Bul bolsa birinshiden házirgi fizika úyrenetuǵın hádiyselerdi sanın kóbeyttirip jiberdi. Ekinshiden pánniń rolin kóterdi. Fizikalıq teoriyalar basqa, tábiy pánlerdiń, mısalı ximiya, elektro texnika, radiotexnika, gazlar dinamikası, elektronika sıyaqlılardıń tiykarı bolıp qaldı. Olardıń kóbisi bólek pán bolıp ajralıp shıqtı.
Fizikada ashılǵan nızamlar universal bolıp onı házirgi tábiy pánler ishinde jetekshi dárejege kóterdi. Joqarıda aytılǵanlardan kórsek boladı, fizikani bilmesden tolıq bahalı tálim maǵlıwmatın oyda sáwlelendiriw etip bolmaydı. Basqa predmetler sıyaqlı fizika oqıtıw da didaktik maqsetlerdi yaǵnıy tálim-tárbiya hám oqıwshılardı rawajlandırıwdı ámelge asıradı. Kórinip turıptı, olda, tálimde fizika oqıtıw úlken áhmiyetke iye. Fizika oqıtıw processinde oqıwshı hám studentler fizikanı sanaatda, awıl xojalıǵında, transportda, medicinada hám basqa tarawlarda qollanıwları menen tanıladı, ólshew ásbapları menen islew ilmiy tájriybesine iye boladı hám paydalı miynetke tayarlanadı.
Fizika hám oǵan jaqın pánlerdi oqıtıw oqıwshılarda tómendegi tálim sapaların beriwi menen ajralıp turadı:
- izbe-izligi logikalıq tuwrı hám ápiwayıdan quramalıģa qaray barıw principine ámel qılıw ;
-fizikalıq qubılıslar hám processlerdi baqlaw usılları menen tanıstırıw ;
-tájiriybe ótkeriw onıń nátiyjelerin esaplaw, aljasıqlardı esaplaw kónlikpelerin payda etiw;
-tiykarǵı fizikalıq nızamlar hám hádiyselerdi tuwrı aytıw, olardı másele sheshiwde nátiyjeni ámelde qollana biliw hám tájiriybege tekserip kóriw kónlikpelerin payda qılıw;
-joqarı oqıw ornında kirisiw ushın zárúr bolǵan bilim, ilmiy tájriybe hám kónlikpe payda etiw;
-oqıwshılardıń fizikalıq oylawın rawajlandırıw, pikirlew qábiletin asırıw hám de turmısda júz berip atırǵan hádiyse hám processlerdi tuwrı aytıwǵa úyretiw;
-házirgi zaman fizikasın pándegi, turmısdaǵı, texnikadaǵı, ekalogiyadagı hám basqa tarmaqlardaǵı mashqalalardı sheshiw jolındaǵı roli menen tanıstırıw kerekligin kórsetiwden ibarat esaplanadı.
Fizika oqıtıwdı jetilistiriw metodologiyası bul sabaqtıń dúzilisi, formaları hám shólkemlestiriw usılları, sonıń menen birge, fizika oqıtıw teoriyasınıń rawajlanıw nızamları hám de onıń nátiyjelerin ámelde tayar etiw usılları haqqındaǵı táliymat bolıp tabıladı.
Fizika oqıtıw metodikasınıń metodologiyası basqa pánler sıyaqlı óziniń arnawlı tekseriw usıllarına iye. Bul tarawdaǵı tekseriw usıllarına tómendegiler kiredi:
Tálim máseleleriniń analizi hám olardı sheshiwde fizikanıń oqıw predmeti retindegi rolin anıqlaw ;
-aldıńǵı pedagogikalıq tájiriybelerdi úyreniw, ulıwmalastırıw hám fizika táliminde ámelde qollaw ;
-fizikalıq tálim hám pedagogikalıq ámeliyat máselelerin salıstırıw analizi;
-tálim alıwshılar psixologiyasınıń ayrıqshalıģın esapqa alǵan halda fizika oqıtıw procesiniń analizi, sabaqlıqlarǵa, oqıtıw qurallarına hám metodikalıq qóllanbalarǵa didaktik talaplardı islep shıģıw;
-fizika oqıtıw tariyxın analiz etiw tiykarında fizika metodikası rawajlanıwınıń obiyektiv tendentsiyalari hám nizamlıqların anıqlaw ;
-joqarıdaǵılar tiykarında gipotezalar qoyıw hám olardı eksperimental tekseriw.[1]