Berdaq atindag’i Qaraqalpaq Ma’mleketik Universitetinin’ Fizika fakulteti

Tiykarg’i bo’lim

Ko’z adamnin’ ko’riw organi bolip, ko’z ko’p ta’repten quramalilasqan optikaliq sistemadan quralg’an bolip esaplanadi. Adam ko’zinin’ diametri 2,5sm ge ten’. Mine usi diametr ko’zdin’ kesesi delinedi. Ko’zdin’ tiniq ha’m do’nes bo’legi aldi bo’legi shax perde delinedi. Ishki bo’legi ese tamirli perde menen qaplang’an tamirli perde shax perde aldinda radugali perdege aylanadi. Radugali perdenin’ ortasinda ko’z qarashig’I dep ataliwshi turkis don’gelegi jaylasqan. Ko’z kesesinin’ ishinde radugali perde ha’m ko’z ga’whari jaylasqan, Ko’z ga’wharinin’ sindiriw ko’rsetkishi 1.4. Ko’z ga’whari mo’ldir deneden turadi. Eki jaqlama do’nes linza. Adamnin’ ko’zinde tu’rlu araliqlarda turg’an predmetlerdin’ aniq ko’rinisin eleslew akkomadaciya delinedi. Ko’zdin’ jaqtiliqqa sezgir nervlari ko’zge kelip tu’siwi da’rejesinde uyqig’a iykemlesiw qa’biliyeti adaptaciya dep ataladi.

Ko’z bas su’yeginin’ shuqirshasinda – ko’z kesesinde jaylasqan. Ko’z ko’z kesesinen, ko’riw nervi ha’m ja’rdemshi bo’leklerden (ko’z kesesinin’ qozg’aldiriwshi mu’skilleri ha’m olardin nervleri, qabaq ha’m kirpikler, jas bezleri, qan tamirlari siyaqlilar) ibarat.

Ko’z to’mendegi du’ziliske iye:

Ko’z kesesinin’ aq perdesi;

Ko’z kesesinin’ shox perdesi;

Ko’zdin’ qan tamiri perdesi;

Ko’zdin’ ren’li perdesi;

Ko’zdin alding’i boslig’i (suyiqliq penen tolg’an);

Ko’z qarashig’i;

Ko’z ga’whari;

Ko’z ga’wharin orap turiwshi kirpik siyaqli mu’skil;

Shiyshe ta’rizli dene;

Ko’zdin tor perdesi;

Ko’riw nervi;

Ko’zdin kesesi 2 bo’limnen ibarat:

Sirtqi – fibroz

Orta – qan tamir

Ishki –tor siyaqli perde, ko’z suyiqlig’I, ko’zz ga’whari, shiyshe siyaqli dene

Ko’z kesesinin’ ishki bo’legi ko’z ga’whari, ko’z suyiqlig’i ha’m shiyshe ta’rizli deneden ibarat. Bulardin’ ha’mmesi tiniq, shiyshe ta’rizli bolip, ko’zge tu’setug’in jaqtiliq nurinin’ sindiriw qa’siyetine iye. Ko’riw nervinin’ mayda talashalari ko’z kesesinin’ torsilion perdesinin’ arqa betinde jaylasqan tayaqsha siyaqli ha’m kolba siyaqli retseptorlar (kletkalar) menen tutasqan bolip, olardag’I qozg’alisti qabil qiladi. Nerv talashalari birlesip, ko’riw nervi talasin payda etedi ha’m ol tor siyaqli perdenin’ arqa bo’leginde jaylasqan arnawli tesikshe arqali bas miyg’a kiredi. Ol aldin orta miyg’a ha’m araliq miyg’a ko’riw do’n’esine baradi. Son’ bas miydin’ o’tkiziwshi jollarina birlesip, bas miy qabig’inin’ en bo’leginde jaylasqan ko’riw orayinin’ nerv kletklarina tutasadi.

Ko’riw analizatorinin’ bo’lekleri:

1 – Ko’z tor perdesinde jaylasqan jaqtiliq seziwshi organlar (ko’riw analizatorinin’ periferik bo’legi – retseptorlari);

2 – Ko’riw nervi (ko’riw analizatorinin’ o’tkiziwshi bo’legi);

3 – Bas miy qabig’inin’ en bo’leginde jaylasqan ko’riw orayi (ko’riw analizatorinin’ orayliq bo’legi).

Ko’z kesesin ha’reketlendiriwshi alti mu’sku’l ha’m olardin’ nervlari, ko’z jasi bezleri ha’m olardin’ kanalshalari, ko’z jasi qapshasi, qabaqlar, kirpikler.

Ko’zdin’ orinlaytug’in funkciyasina ko’re eki bo’lekten ibarat: ko’zdin optikaliq sistemasi retseptor bo’legi

Ko’zdin’ optikaliq sistemasi. Ko’zdim shox perdesi. Ko’z ishi suyiqlig’i. Ga’whar. Shishe ta’rizli dene.

Ko’zdin ren’li perdesi ortasinda jaylasqan tesikshe bolip, onin’ a’tirapi shen’ber ha’m tuwri bag’itlang’an mu’sku’ller menen oralg’an. Olar parasimpatik ha’m simpatik nerv talshiqlari menen ta’miyinlengen. Ko’z qarashig’i ga’wharg’a ha’m tor perdege jaqtiliqti, tek g’ana orayliq bo’limdegi nurlardi o’tkizedi, a’tiraptag’i nurlardi ese o’tkizbeydi. Qarashiqtin a’ne usi funkciyasi sebepli na’rselerdin’ formasi, ren’i, ko’rinisi ha’m basqa qa’siyetleri ko’zdin’ tor perdesine aniq o’tkiziledi. Jaqtiliq ko’p bolg’anda ko’z qarshig’I tarayadi ha’m tor perdesine jetkiziletug’in nurlardin’ ag’imi kemeyedi, jaqtiliq kem bolg’anda ese qarashiq ken’eyedi ha’m tor perdedegi retseptorlarg’a jetkiziletug’in nurlardin’ ag’imi ko’beyedi. Bunnan tisqari, adam emociyag’a berilgeninde, qariqqaninda, awiriw sezgeninde ko’z qarashig’I ken’eyedi. Bul simpatik nervtin’ qozg’alisi ha’m bawir u’sti bezinin’ mag’iz bo’leginde ajiralatug’in adrenalin ha’m adrenalinliq emes garmonlarinin’ ko’beyiw sebepli boladi.

Ko’zdin’ ha’rqiyli ren’lerdi ko’riw maydani. Ko’zdin’ ha’rqiyli ren’degi na’rselerdi ko’riw maydani birdey bolmaydi. Aq ren’di ko’riw maydani en’ u’lken, ko’k ha’m sari ren’lerdi ko’riw maydan onnan kishilew, qizil ha’m jasil ren’lerdi ko’riw maydani ja’nede kishi boladi. Ko’zdin’ ha’r qiyli ren’lerdi ko’riw maydanlari tu’rlishe boliwi tor qabatinin’ tu’rli bo’leklerinde tayaqsha ta’rizli ha’m kolba ta’rizli retseptorlardin’ ha’r qiyli jaylasiwina baylanisli. Ko’zdin’ ko’riw maydani shegarasi o’lshew asbabi esaplanadi.

Ko’zdin’ kemshilikleri. Uzaqtan ko’rer ko’z.

Jaqinnan ko’rer ko’z

Ko’zdin’ ko’riw uqibinin’ pa’seyiwi, ko’riwdin’ pa’seyiwi – ko’riw o’tkirliginin’ pa’seyiwi. Ha'r bir ko’zdin’ ko’riw o’tkirligi uzaqtan ha’m jaqinnan ko’riwge tekseriledi (qaran’ Uzaqtan ko’riw, Jaqinnan ko’riw). Ko’riwdin’ pa’seyiwi ko’binese ko’z refrakciyasinin’ anomaniyalari (miopiya, gipermetropiya ha’m asigmatizm) da payda boladi. 40 jastan baslap ese ga’whardin’ qatiwi sebepli ko’zdin’ ko’riw qa’biliyeti to’menlep baradi ha’m 50-60 jasta anag’urlim to’menleydi. Sonin’ ushin jaqin araliqtan oqiw qiyinlasadi. Ko’riwdin’ to’menlewine ko’zdin’ optikaliq keselerinde ushiraytug’in tu’rli kesellikler (keratit, shox perde jarasi yamasa og’an aq tu’siwi, ko’zdin’ ishine qan quyiliwi, katarakta, shiyshe ta’rizli denenin’ mo’ldirliginin’ jog’aliwi) sebep boliwi mu’mkin. Sonin’ menen birgelikte, kekseliktegi ko’riwdin’ pa’seyiwi gu’zetiledi.

Tor perde ha’m ko’riw nervinin’ tuwma kemshilikleri, kesellikleri, ko’zdin’ ziyanlaniwi, glaukoma, organizmda zatlar almasiwinin’ buziliwi, qantamir, endokrin ha’m nerv sistemasinin’ kesellikleride ko’riwdin’ pa’seyiwine alip keledi.

Ko’riwdin’ pa’seyiwinin’ sebebin aniqlap, son’in ala ko’riwdi jaqsilaw shara-ilajlari ko’riledi. Ko’zaynek yamasa kontaktli linzalar, operaciya ja’rdeminde ko’riw o’tkirligin asiriw mu’mkin. Ko’riwdin to’menlewinin’ aldin aliw ushin glaukomani erte aniqlaw ha’m dawalaw, gigiena ha’m qa’wipsizlik texnikasi qag’iydalarina a’mel etiw kerek.

A’dette, ko’zdin’ nur sindiriw qa’siyeti 3 tu’rli boladi:

Birinshisinde ko’zge tu’sken nurlar tor perdede sinip, ko’z predmetlerdi jaqsi normal ko’redi;

Ekinshisinde nurlar fokusi kelte bolip, olar tor perdege barmay, ko’zdin’ ishinde sinip, o’z fokusinda jiynaladi. Bunda ko’zdin’ ko’riw qa’siyeti tek ga’na jaqing’a jetedi, bul jaqinnan ko’riw dep ataladi.

U’shinshisinde ese ko’zge sirtqi ortaliqtan tu’sken nurlar tor perdeden “ko’zdin’ arti”, yag’niy “ teris araliq”qa o’tip ketedi. Bunda ko’z uzaqtan da, jaqinnan da jaqsi ko’re almaydi, sebebi nurlar fokusi uzaqta jatadi; ko’zdin’ tor perdesine tek g’ana ayirim nurlar tu’sedi de, biraq ol sirtqi ortaliqtag’i predmetler formasin toliq sa’wlelendire almaydi.

Ko’zdin akkomadaciya qa’biliyeti predmetlerdin’ tor perde sirtina proekciyalaniwin ta’miyinleydi. Normal ko’z hesh qanday zorig’iwsiz, ha’r qanday araliqtan predmetlerdi en’ kishi araliqqa akkomadaciya qila alad, en’ kishi akkomadaciya aralig’I 10sm dan 22smgeshe o’zgerip turadi. Adamnin’ jasi artqan sayin bul araliq 30smge shekem artiwi mu’mkin. Biraq ayirim adamlardin’ ko’zi zoriqpag’an jag’dayda uzaqtag’I predmettin’ ko’rinisin tor perdede emes, al onin’ aldinda payda etedi. Ko’zdin’ bul kemshiligi jaqinnan ko’rer ko’z dep ataladi, sebebi bunday adamlar uzaqtag’I predmetlerdi aniq ko’re almaydi.

Adamnin’ ko’zinin’ kesesi sozin’qi formada boladi. Sonin’ ushin uzaqtag’I na’rselerdin’ ko’rinisi ko’zdin tor perdesinde emes, al onnan aldinlawg’a tu’sedi. Na’tiyjede uzaqtag’I buyimlardin’ ko’rinisi aniq ko’rinbeydi. Bul jag’day ko’z ga’wharinin’ don’esliginin’ artip ketiwi aqibetinde de ju’zege keliwi mu’mkin.

Jaqinnan ko’riw (Miopiya). Bunday adamlarda ko’z kesesi qisqalaw boladi. Bunda jaqindag’I na’rselerdin’ ko’rinisi ko’z tor perdesindegi emes, al onin’ arqasina tu’sedi. Bunday ko’zdin’ akkomadaciyasinin’ en’ uzaq noqati sheksiz uzaqliqta bolmaydi. Sog’an jarasa en’ jaqsi ko’riw aralig’ida kishi boladi. Uzaqtag’I predmettin’ ha’r bir noqatinan kelip atirg’an nurlar (yag’niy, derlik parallel da’steler) tor perdede toplaniwi ushin olardi yarqaliwshi qiliw kerek. Bunin’ ushin shashiwshi linzalar ornatilg’an ko’zaynekler tag’iladi. Parallel nurlar bunday linzalar arqali o’ter eken, ko’z akkomadaciyasinin’ en’ uzaq noqatinan kelip atirg’anday ko’rinedi.

Miopiya u’sh da’rejeli boladi:

Jen’il -3,0 D ge shekem;

Orta -3,0 D den -6.0 D g’a shekem;

Ku’shli -6,0 den joqari

Miopiyanin’ da’rejesi ko’zge tag’ilatug’in ko’za’ynektin’ nur sindiriw ku’shine qarap aniqlanadi. Tag’ilg’an ko’za’ynek shiyshesi nurlardi sindiriwi sebepli ko’rinetug’in ko’rinis tor perdege tu’sedi. Miyopiya ko’z perdelerinin’ (belokli, atmirli, tor perde) ha’m mu’skullerin taliqtiradi, olar sozilip, ko’zdin’ optikaliq og’I uzayadi, na’tiyjede miopiya zorayadi, bul ese ko’zdin ko’riw qa’biliyetinin’ pa’seyiwine alip keledi.

Miopiyanin’ zorayiwina akkomadaciya (ko’z ga’wharinin’ geyde qalin’lasip geyde juqalasiw qa’biliyeti) nin’ ta’siri u’lken. A’dette, miopiya ko’z akkomadaciyasi ha’lsiregen adamlarda ko’birek gu’zetiledi, ol na’silden na’silgede o’tedi ha’m baylanisli.

Miyopiyanin’ aldin aliw ushin ko’z gigiyensina a’mel etiw, ko’zdi taliqtirmaw, uzaq waqit en’keyip turmaw, basti birden qatti iyip jibermew kerek. Ku’shli da’rejedegi miyopiyada vrach ma’lahatlerine a’mel etiw tiyis.

Uzaqtan ko’rer ko’z

Gipertometropiya (grekshe hypermetros - ha’dden tisqari ha’m opos - ko’z) (sinonimi – Uzaqtan ko’riw) – ko’z nur sindiriw (refrakciya) normasinin’ buziliwi.

Uzaqtag’i predmettin’ ko’rinisi ko’zdin’ tor perdesinin’ artina tu’siwi menen baylanisli bolg’an ko’zdin’ kemshiligi uzaqtan ko’rer ko’z dep ataladi. Bunda uzaqtag’i na’rselerdi ko’riwde ko’z sharshaydi, jaqindag’i na’rselerdi ko’riwde ese akkomadaciya imkaniyati qaralip atirg’an na’rsege shekem bolg’an araliq d₀=25sm den artqanda ha’lsireydi. Predmettin’ ko’rinisin tor perdege keltiriw ushin ko’zdin’ ga’wharina tu’sip atirg’an parallel nurlar da’stesin jaqinlastiriwshi (kesilisiwshi) da’stege aylandiriw kerek, bunin’ ushin jiynawshi linzalar jaylasqan ko’za’ynekler tag’iladi.

d₀=25sm araliqta turg’an S predmetten kelip atirg’an nurlar linzadan o’tip, bir-birinen kemlew uzaqlasiwshi bolip qaladi ha’m akkomadaciya shegarasina duris keletug’in d araliqtag’I S^’ noqattan shig’ip atirg’anday ko’rinedi.

Solay etip, ko’zdin’ kemshiliklerin jiynawshi ha’m shashiratiwshi linzalar ornatilg’an ko’za’yneklerden paydalanip joq etiw mu’mkin; bunda en’ jaqsi ko’riw aralig’i kemshiliksiz ko’zdikindey bolip qaladi.

Ko’zaynekler

Ko’zaynekler ko’zdin’ nurin jaqsilaw yamasa oni qorg’aw maqsetinde ko’zlerdin’ tuwrisina linza tutip turiwshi a’ynekler esaplanadi. Ko’zaynek linzalari shiyshe plasmassa siyaqli materiallardan islenedi.

Adamnin’ ko’zi optikaliq sistema sipatinda jiynawshi linza bolip esaplanadi Ko’riw optikaliq ku’shi dioptriyalarda o’lshenedi.

Dioptriya – linzalar yamasa sferaliq aynalardin’ optikaliq ku’shinin’ birlikleri sistemasina kirmeytug’in birligi; qisqasha D menen belgilenedi. D da an’latilg’an optikaliq ku’sh metrlerde an’latilg’an bas fokus aralig’inin keri ma’nisine ten’. Nurdi jiynawshi linzalar on’ (+), shashiratiwshi linzalar teris (-) dioptriyali boladi. Ko’zayneklerdin’ optikaliq ku’shi de dioptriyada da o’lshenedi. Jaqinnan ko’riwshi adamlar ushin dioptriya teris (-), uzaqtan ko’riwshiler ushin dioptriya on’ (+) ko’zaynekler usinis etiledi. Bunda ko’zaynek linzalarinin’ nur sindiriwin aniqlap beretug’in a’sbap – dioptrimetr paydalaniladi. Dioptrimetr ja’rdeminde linzalardin’ du’zilisi, tiykarg’I astigmatikaliq meridianlari, optikaliq orayi aniqlanadi

Ko’zaynekler – ko’zdin’ ko’riw qa’biliyetindegi kemshiliklerdi du’zetiw, oni mexanikaliq ziyanlaniwinan, jaqtiliq, shan’, ha’m basqalardan qorg’aw ushin paydalanilatug’in a’piwayi opyikaliq a’sbap. Birinshi ko’zayneklerdi XIII a’sirde niderlandlarda qollanilg’an. Ko’zaynek linza (a’ynek) ha’m opravasinan ibarat. Bas fokusinin’ jag’dayina qarap ayna yamasa linza jiynawshi (don’es) ha’m shashiratiwshi (oyis) tu’rlerine bo’linedi. Ko’zayneklerde qollanilatug’in linzalar sverikaliq betinin’ don’eslik yamasa oyisliq da’rejesi (iymeklik radiusi) ha’r qiyli boladi; betinin’ iymeklik radiusi u’lken bolsa, linzanin’ nurdi sindiriw ku’shi – optikaliq ku’shi u’lken boladi. Optikaliq ku’shi kishi jiynawshi ayna uzaqti ko’riwde, optikaliq ku’shi u’ken bolg’an shashiwshi ayna ese jaqinnan ko’riwde qollaniladi. Optikaliq ku’shi u’lken bolg’an ko’zdi du’zetiw ushin teris optikaliq linza (oyis), opyikaliq ku’shi kishi bolg’an ko’zdi du’zetiw ushin on’ optikaliq linza (don’es) tag’iw usinis etiledi. Bunnan tisqari ko’zaynektin’ linzalarinin’ sferaliq ha’m cilindrlik de tu’rleri bar. Sferaliq ko’zaynekte nur sindiriw barliq bag’itlarda birdey, cilindrlik ko’zayneklerde ese tu’rli bag’itlarda tu’rlishe, (cilindrik linzalarda don’es ha’m oyis) boladi; astigmatism keselligi menen awirg’an ko’zdin’ optikaliq kemshiligin joq etiwde cilindrlik ha’m sferik – cilindrlik ko’zaynekler qollaniladi. Linzanin’ nur sindiriw ku’shi (optikaliq ku’shi) dioptriyalarda o’lshenedi. Ko’riw quwwatlig’I keskin pa’seygende teleskopliq ko’zaynekler (predmettin’ ko’zdin tor perdesinde payda bolatug’in ko’rinisin jaqsilaw ushin 2 – 3 ju’p linzadan ibarat ko’zaynek) ten paydalaniladi. Ko’z kasoy bolg’anda prizmatikaliq ko’zaynekler tag’iw usinis etiledi. Qorg’awshi ko’zaynekler ha’r qiyli maqsette, ko’zdi ju’da jaqti jaqtiliqtan (kepserlewde), oni mexanikaliq ziyanlaniwinan, quyash nuri ha’m basqada ta’sirinen, shan’, gaz ha’m tag’I basqalardan qorg’awda, sonin’ menen birge suwda ju’ziwde tag’iladi.

Ko’zaynek opravasinin’ aynalarinin’ ko’zge salistirg’anda tuwri jaylasiwina ja’rdem beredi. Oprava saylang’anda kanshar biyikligi, aynalar menen qarashiqlardin’ oraylari ortasindag’I araliq esapqa alinadi. Ko’z optikliq kemshiliksiz (saw), yag’niy qarashig’inin’ aldi ha’m arqa fokuslari arasindag’I araliq ten’ (23 mm ge jaqin) bolsa, aniq ko’redi. Nurdin’ fokusi tor perde aldinda (jaqinnan ko’riw) yamasa onin’ arqasinda (uzaqtan ko’riw) tu’siwi mu’mkin. Eki jag’dayda da predmettin’ ko’rinisi tor perdede aniq payda bolmaydi, ko’z o’tkirligi kemeygen esaplanadi. Bul kemshilik ko’zaynek penen du’zetiledi (korrekciyalanadi). Ko’zaynek penen ko’zdi korrekciyalaw ushin vrach – okulist arnawli a’sbap ja’rdeminde linzalar tan’laydi. Bunda vrach ko’zdin’ o’zine say optikaliq kemshiliklerin, adamnin’ jasin, ka’sibin, ha’m basqa jeke qa’siyetlerin esapqa aladi. Vrachtin’ ma’sla’hatisiz basqalardin’ ko’zayneklerinen paydalaniw mu’mkin emes.

Vrach nawqastin’ ko’riw optikaliq ku’shin to’mendegi formula jardeminde aniqlaydi:

D= = -

Bunda, L₀ – normal ko’riw aralig’I

D – optikaliq ku’sh

F – fokus aralig’i

L – kemshiligi bar ko’zdin’ jaqsi ko’riw aralig’i

Ko’zaynekli ko’zdin’ optikaliq ku’shi:

D+D₁=

Bunda, D₁ – Ko’zayneksiz ko’zdin’ optikaliq ku’shi

f – ko’z ga’wharinan tor perdege shekemgi araliq

Ko’zayneksiz ko’zdin’ optikaliq ku’shi:

D₁=

Juwmaqlaw

Adam ko’zi quramali optikliq sistema m ko’riw apparatin o’z focus aralig’in ta’biyiy o’zgertip tura alatug’in jiynawshi linza sipatinda qaraw mu’mkin.Uliwma alg’anda ad Ko’zge tu’sip atirg’an jaqtiliq nurlari, onin’ mo’ldir perdesinen o’tiw procesinde sinadi. Ga’whar – ko’zdin’ mo’ldir qatlami, linzag’a uqsas bo’legi. Arnawli jin’ishke mu’skullerinin’ formasin o’zgertip turiwina xizmet etedi. Sol mu’skul sebepli ko’z ga’whari o’zinin’ focus aralig’in o’zgertip tura aladi ha’m buyimlardin’ ko’rinisin tor perdege proekciyalaydi, ol ese o’z na’wbetinde, arnawli neyronlar arqali bas miy mag’liwmat orayina jiberedi.

Paydalanilg’an a’debiyatlar:

1. SH.M.Mirziyoyev “Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz” Tashkent-“Ozbekiston”-2016.

2. SH.M.Mirziyoyev “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib va shaxsiy javobgarlik-har bir faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak.” Tashkent.-“O’zbekiston”-2017.

3. SH.M.Mirziyoyev “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz” Tashkent-“O’zbekiston”-2017.

4. I.V.Savelev. “Uliwmaliq fizika kursi” III tom. Tashkent “O’zbekiston”, 1976.

5. F.A.Korolev. “Fizika kursi.Optika, atom ha’m yadro fizikasi” Tashkent “O’qituvchi”,1978.

6. G.S.Landsberg.”Optika” Tashkent, “O’qituvchi”, 1981.

7. M.X.O’lmasova, J.Kamolov, F.Toshmuxamedov “Fizika. Elektr, optika, atom ha’m yadro fizikasi” Tashkent “O’qituvchi”, 1985

Internet saytlari:

Uz.m.wikipedia.org

www.Ziyouz.com