Berdaq atinda

Keyinli tásir. Túbir menen qosımtanıń shegarasındaǵı irgeles seslerdiń keyingisi aldıńǵısın aytılıwı jaǵınan ózine usatıwı yamasa dál ózindey seske aylandırıwı keyinli tásir dep ataladı. Máselen, kitabı, taraǵı, basshı (bashshı) hám t.b. Bul únleslik boyınsha aqırı únsiz dawıssız seske tamamlanǵan sózge dawıslıdan baslanǵan qosımta qosılǵanda, únsiz dawıssız seske sáykes únli dawıssız seske aylanadı. Mısalı, mektep- mektebi, qap-qabı, taraq-taraǵı, pıshaq-pıshaǵı, balıq-balıǵı hám t.b.
Keyinli tásirge baylanıslı ayırım sesler tolıq únleslikke ushıraydı, biraq olar jazıwda esapqa alınbaydı. Máselen, basshı-bashshı, qosshı-qoshshı hám t.b. Sóz dizbeklerinde de keyinli tásir ushırasadı aq at, kóp waqıt, kóp adam sóz dizbekleri janlı sóylew tilinde keyinli tásirge ushırap aǵ at, kób waqıt, kób adam bolıp aytıladı.


Tapsırma. Teksten qıya hárip penen jazılǵan sózlerdi singarmonizm nızamına ılayıq túsindiriń. Qosımtalarınıń únlesiw nızamına ılayıq qaysı túri ekenin aytıń.

Erteńine kók ashıq-jarıq boldı. Keshegi bulaǵay lámgershiliktiń izi de bilinbey ketti. Tek hawada lámgershiliktiń lebi seziledi. Kúnniń adamdı sergeklendiretuǵın ayazı bar. Jerdiń júzi sál qızǵısh-qońır dónedi. Tek tawdıń basındaǵı qarlar burınǵıdan da kóre aǵarıp, hájjedey bolıp ketipti. Tawlardıń shıńınıń arjaǵınan álemge jayılıp kóterilip kiyatırǵan quyash nurlarınan báhárge tán jılwa seziledi. Aqsaydıń salaları menen aydın-aydın tegislikleri, oylı-bálent jerleri alıs-alıslarǵa sozılıp, burınǵıdan da beter en shashıp, jayılıp ketkendey kórinedi. Biraq, onıń esesine ózleri eteginde tuwılıp ósken Ullı Manastawdıń shıńları sol saparı túnde, azanda qos aydaytuǵın balalar kórkime kózi talǵansha qarasın degendey bolıp Aqsaydıń qushaǵına jaqınlap, dónip kelip qaldı. (Sh.A.).

Qadaǵalaw ushın sorawlar

1. 
   Dawıssızlar singarmonizmi qanday bolıp bólinedi?
   
2. 
   Ilgerili tásir dep ne ushın aytamız?
   
3. 
   Ilgerili tásirge ushıraytugın jaǵdaylardı kórsetiń
   
4. 
   Keyinli tásir degenimiz ne?
   
5. 
   Sózlerdiń keyinli tásirge ushıraw jaǵdayların kórsetiń
   

Ádebiyatlar

1. 
   Бондарко Л. В. Звуковой строй современного русского языка. М., 1977.
   
2. 
   Зиндер Л. Р. Общая фонетика. Москва, «Басшая школа», 1979.
   
3. 
   Щербак А. М. Сравнительная фонетика тюркских языков. Л., 1970.
   
4. 
   Dawletov A. Ha’zirgi qaraqalpaq tili. Fonetika. No’kis, 1999, 2012.
   
5. 
   Dawletov A. Ha’zirgi qaraqalpaq tilinin’ fonetikasi’nan praktikum. No’kis, 1999, 2008.
   
6. 
   Qaraqalpaq tili imla qaǵıydalarınıń jıynaǵı. Nókis, «Bilim», 2016.