Berdaq atinda

Qadaǵalaw ushın sorawlar

1. 
   Singarmonizm nızamı degenimiz ne?
   
2. 
   Únleslik nızamı neshege bólinedi?
   
3. 
   Dawıslılar singarmonizmi degenimiz ne?
   
4. 
   Qanday waqıtları buwın únlesligi saqlanbaydı?
   

Ádebiyatlar

1. 
   Бондарко Л. В. Звуковой строй современного русского языка. М., 1977.
   
2. 
   Зиндер Л. Р. Общая фонетика. Москва, «Басшая школа», 1979.
   
3. 
   Щербак А. М. Сравнительная фонетика тюркских языков. Л., 1970.
   
4. 
   Dawletov A. Ha’zirgi qaraqalpaq tili. Fonetika. No’kis, 1999, 2012.
   
5. 
   Dawletov A. Ha’zirgi qaraqalpaq tilinin’ fonetikasi’nan praktikum. No’kis, 1999, 2008.
   
6. 
   Qaraqalpaq tili imla qaǵıydalarınıń jıynaǵı. Nókis, «Bilim», 2016.
   

6-tema. Dawıssızlar singarmonizmi
Joba:

1. 
   Singarmonizm termini.
   
2. 
   Dawıssızlar singarmonizmi
   
3. 
   Únlesliktiń túrleri (ilgerili, keyinli).
   

Tayanısh sózler- dawıssızlar singarmonizmi, ilgerili tásir, keyinli tásir.

Dawıssızlar únlesligi degende buwın quramındaǵı dawıslı hám dawıssız seslerdiń ortasındaǵı, túbir menen qosımta, qosımta menen qosımta shegarasındaǵı irgeles sesler ortasındaǵı únleslik túsiniledi.

Qaraqalpaq tilinde túbir menen qosımta, qosımta menen qosımta shegarasındaǵı irgeles sesler únlesligi ses únlesligi dep ataladı. Bul dawıssızlar únlesliginiń bir kórinisi.
Jumsalıw izbe-izligi boyınsha aldıńǵı sestiń sońǵı seske yamasa sońǵı sestiń aldıńǵı seske tásir etip óz-ara únlesip keliwine baylanıslı túbir hám qosımta, qosımta menen qosımta shegarasındaǵı qońsılas sesler únlesligi eki túrli boladı ilgerili tásir hám keyinli tásir.
Ilgerili tásir. Bir sózdiń qurılısındaǵı yamasa sóz dizbeginiń shegarasındaǵı qońsılas seslerdiń aldıńǵısınıń sońǵısın aytılıwı jaǵınan ózine usatıwı yamasa dál ózindey seske aylandırıwı ilgerili tásir dep ataladı. Mısalı, terektiń, almanıń, ashsa hám t.b. Bul únleslik boyınsha sózdiń aqırı únsiz dawıssızǵa tamamlansa, oǵan qosılatuǵın qosımta únsizden baslanadı. Al sózdiń aqırı dawıslı, únli yamasa sonor seslerdiń birine tamamlansa, onda oǵan únliden yamasa sonor dawıssızdan baslanatuǵın qosımta qosıladı. İlgerili tásirge seplik, betlik jalǵawları mısal boladı attıń, ananıń, gúldiń, baraman, turıppan, adambız hám t.b.
Qaraqalpaq tilindegi kóplegen sóz jasawshı qosımtalar da ilgerili tásir menen únlesedi. Máselen, -ǵısh//-gish, -qısh//-kish, -pa//pe, -qı//-ki, -ǵı//-gi, -ma//-me, -ba//-be, -pa//-pe qosımtaları túbir sózdiń aqırǵı sesine baylanıslı jalǵanadı alma, tartpa, jarma, qısqı, gúzgi, bilgish, jırtqısh, juwırǵısh hám t.b. İlgerili tásir sóz dizbeklerinde de kórinedi. Biraq ol jazıwda esapqa alınbaydı. Máselen, alaǵashar (ala qashar), aqpaǵulaq (aqpa qulaq), tezgúnde ( tez kúnde) hám t.b.