Berdaq atinda

Tapsırma. Gápten eliklewish sózlerdi tawıp, olardıń eliklewish sózdiń qaysı túri ekenin, dúzilsin anıqlań.

1. Geyde miyin aylandırıp jiberetuǵın dárejede ıbır-jıbır bolıp, bılǵasıp ketken in qazatuǵın maqluqlardıń mayda izlerin timiskelenip iyiskeleydi, geyde balpaq tıshqannıń ininiń awzın tırmalaydı. 2. Sol jatısında ol tırs etken seske qulaǵın tınımsız erbeńletip, jerdi jalap esken samaldıń epkini menen ırǵalǵan quwrap qalǵan shóplerdiń tısırlısın tıńlap jattı. 3. Ol kempiri Úkibalanıń kógislew dóngen bet-álpetindegi burın ańǵarmay júrgen ayqush-uyqush jıyrıqlardı kórip qaldı. (SH.A.). 4. Sál-pál sabır etip qarap tursań, ol tap seniń kóz aldıńda dáryanıń erneginen gúmbir-sambır etip, aq kóbik shashıratıp suwǵa túsip ketetuǵınday aybatlı bolıp ketedi. 5. Diywaldıń sırtına jazılǵan hár qıylı sózler, aynalar, kirer awızdaǵı qıysıq bastırmanıń oǵash-oǵash jerlerine deyin anıq kórinip turdı. 6. Kempir ǵabır-ǵubır ornınan turıp, shıranı jaqtı. 7. Saydıń arjaǵındaǵı tasmiytin bolıp qatıp qalǵan jaǵa menen iytten qorqqan túlki artına jalt-jalt qarap qashıp baratır edi. (SH.A.).

Qadaǵalaw ushın sorawlar

1. 
   Eliklewish degenimiz ne?
   
2. 
   Eliklewishlerdiń ózgesheligi?
   
3. 
   Eliklewishtin mánilik túrlerin anıqlań.
   

Ádebiyatlar

1. 
   Баскаков Н.А Каракалпакский язык. II, ч. I, Фонетика и морфология. М., 1952.
   

6. 
   Da’wletov A., Da’wletov M., Qudaybergenov M. Ha’zirgi qaraqalpaq a’debiy tili. Morfologiya. No’kis, 2010.
   
7. 
   Da’wletov A. Til bilimi tiykarlari’. No’kis, 2013.
   
8. 
   Rahmatullaev Sh. Hozirgi adabiy ózbek tili. Toshkent. «Universitet», 2006.
   
9. 
   Ҳәзирги қарақалпақ әдебий тилиниң грамматикасы. Сөз жасалыў ҳәм морфология. Нөкис, 1994.
   

30-tema. Sintaksis. Sóz dizbegi


Joba:

1. 
   Sóz dizbegi – sintaksislik birlik.
   
2. 
   Sózlerdi baylanıstırıwshı qurallar.
   
3. 
   Baylanıs túrleri.
   
4. 
   Sóz dizbegindegi mánilik qatnaslar.
   

Tayanısh sózler: sóz dizbegi, kelisiw, basqarıw, jupkerlesiw, izafet, gáp.

Eкi yamаsа birnеshе tоlıq mánili sózlеrdiń mániliк hám grаmmаtiкаlıq bаylаnısınаn dúzilgеn prеdiкаtivliк yеmеs sintакsisliк birliкке sóz dizbеgi bеlinеdi.

Tilimizdegi hár qanday sóz dizbegi eki hám onnan da kóp mánili sózdiń mánilik hám grammatikalıq baylanısınan dúziledi. Sóz dizbegi eki komponentten turıp, olardıń birewi baǵındırıwshı (yamasa bas) komponent boladı. Ol sóz dizbegin dúziwdiń tiykarǵı ózegi yaki shólkemlestiriwshi orayı boladı. Sóz dizbegi forması jaǵınan sintaksislik birlik bolǵan gápke uqsas keledi. Biraq olar ózine tán ózgeshelikler menen bir-birinen ayrıladı. Birinshiden, sóz dizbegi mánilik hám grammatikalıq jaqtan baylanısqan eń kemi tolıq mánili eki sózdiń dizbeginen dúzilip, olar gáp dúziwdegi tildiń tiykarǵı materialı boladı. Ekinshiden, sóz dizbegi gáp sıyaqlı tamamlanǵan bir oy-pikirdi bildiretuǵın, óz-ara grammatikalıq baylanısqa túsken sóz dizbeginen dúziledi. Ayırım jaǵdaylarda bir sózden de gáp boladı.
Sintакsisliк bаylаnıslаrdı bildiriwshi qurаllаrdıń qаtnаsınа qаrаy sintакsisliк birliкlеrdiń sıńarları аrаsındаǵı bаylаnıs yекi túrli bаlаdı. Wоlаrdıń biri, dizbекlеwshi dánекеrlеr hám intоnаtsyа аrqаlı tеń mánidе dizbекlеsе bаylаnısаdı. yекinshi túri sóz fоrmаlаrı, bаǵındırıwshı dánекеrlеr hám dánекеrliк хızmеttеgi sózlеr аrqаlı bаylаnısıp,bаǵınıńqılı bаylаnıstı dúzеdi. Usı sıyаqlı ózgеshеliklеrinе qаrаy,sintакsisliк bаylаnıs yекi túrgе bólinеdi: dizbекli bаylаnıs hám bаǵınıńqılı bаylаnıs.