«бердақ классикалық Әдебиятымыздың бийик шыңЫ»

БЕРДАҚ ПОЭЗИЯСЫ ҚУРЫЛЫСЫНЫҢ ГЕЙПАРА МӘСЕЛЕЛЕРИ 
И.Мамбетов ҚМУ ассистенти 
«Қарақалпақ халқы өткен әсирде-ақ Күнхожа, Әжинияз, Бердақ 
сыяқлы шайырларды дөрете алды», - деп жазған еди XX әсирдиң 70-
жылларында белгили алым И.Сағыйтов.
Бердақ Ғарғабай улы, шынында да, қарақалпақ классик әдебиятының 
шоққысы есапланады. Халықтың санының азлығы таланттың сапасына 
тәсир ете алмайтуғынын, сан жағынан азғантай кишкене халықлар да уллы 
талант ийелерин дөрете алатуғынлығын М.Горький айтып өткен еди.
Бердақ поэзиясында көркемликтиң әлўан сырлары бар болып, шайыр 
поэзиясы негизинен, қарақалпақ поэзиясының үлгилерине тийкарланғаны 
ушын да Әжинияз лирикасы сыяқлы Күншығыс классиклериниң 
дәстүрлерин өзинде толық жәмлеген емес. Сол ушын да Бердақ 
поэзиясының қосық қурылысы XIX әсирдеги қарақалпақ халық дәстүрлери 
тийкарында қосық жазған шайырлардың қосық формасынан ҳеш қандай 
парқ қылмайды. 
Қосық қурылысы поэзияның көркемлик белгилериниң бири болып 
лириканың ҳәм лиро-эпиканың көркемлик белгилерин белгилейди. Усы 
жағынан қарағанда, ол әдебий көркемликтиң негизги тараўларының бирин 
өз ишине алады.

---

62 
Солай болса да қосық қурылысының негизи «ырғақ», «уйқас», 
«өлшем», «бәнт»-деп аталған төрт тараўды өз ишине алатуғын болғаны 
ушын да бул төрт тармақтың қолланылыўы барлық шайырда бирдей деп 
қараўға болмайды. Мысалы: 
Сеслериниң жағымпазын, 
Гүллендирген кеўил жазын, 
Бүлбилгөя сөзин-сазын, 
Тәрийп етейин Муўсаның 
Бул қосықлар тек оқыў ушын ғана жазылған емес. Бәлки намаға салып 
айтыў ушын да жазылған. Бердақ ҳәм шайыр, ҳәм бақсы болғаны ушын 
оның қосықларында ырғақ әдеўир күшли. Сол ушын да оның музыкалық 
ырғақларына айрықша әҳмийет берилген.
Бердақ поэзиясындағы уйқаслар халық поэзиясы дәстүринде 
берилген. Қосықтағы уйқаслардың көпшилиги халық тилиндеги «ойран», 
«сайран», «ҳайран», «бер», «ер», «шер» сыяқлы сөзлер болып келеди.
Шайыр уйқасларында гедир-будырлық сезилмейди. Қосық қатарлары 
бир тегис болып уйқасыўшы сөзлер шуўмақты минсиз рәўиште 
бириктириўге себепши болады.
Тойға адам көп келеди, 
Сый көремен-деп келеди, 
Қудаң саған өкпеледи, 
Басыңда жоқ мийиң сениң. 
Әдебият теориясының мағлыўматларында фольклор менен жазба 
әдебиятты байланыстырыўда уйқаслардың орны айрықша екенлиги 
айтылады. Себеби, жазба әдебият раўажланған сайын уйқаслар түрленип, 
қыйын сөзлер менен алмасып қурамаласып барады. Мысалы: 
Шүршит қалмақ-етти пәрең, 
Әкең сениң-Есет герең, 
Болыс болсаң-киси жерең, 
Абырай ақсақал болғаның. 
Бердақ уйқас таңлағанда халық поэзиясы жолы менен барып, оның 
барлық мүмкиншиликлеринен пайдаланады. Әсиресе, редифли уйқасларды 
оғада көп қолланады. Бул халық поэзиясында үлкен шеберлик жолы 
есапланады. 
Сыбызғы болдым, саз болдым, 
Үним шықпай, сам-саз болдым, 
Тобынан қалған ғаз болдым, 
Қонар көлим болған емес. 
Редифли уйқаслардың қосық қатарының басында, ортасында келиўи 
мумкин.