Belarus Respublikasi Prezidenti huzuridagi boshqaruv akademiyasi

Tafakkur va til o‘rtasidagi bog‘liqlik haqidagi farazlar.

Gipoteza I. Til tafakkurdir. Bu tushunchalarning bir xil ekanligi nazarda tutiladi, garchi ularning sinonimiyasi haqida gapirish qulayroqdir: chunki til hech narsa emas, faqat til tildir. Ammo bu tavtologik tavsif bo'lar edi. Shunga qaramay, bu formulaga ko‘ra, tafakkursiz til, tilsiz tafakkur bo‘lmaydi. Nutq (nutq faoliyati) ovozli fikrlash, ifodasiz fikrlash - ichki nutq bilan tenglashtiriladi. [9, 75-bet]

Til yordamida ong nafaqat ochiladi, balki shakllanadi. Ong va til o‘rtasidagi bog‘liqlik mexanik emas, organikdir. U yoki bu birini yo'q qilmasdan, ularni bir-biridan ajratib bo'lmaydi.

Darslik mualliflaridan biri Stolyarenko L.D. til va tafakkur o‘rtasidagi bog‘liqlik haqida shunday yozadi: «Tafakkurning tildan ajralishi, muqarrar ravishda, bir tomondan, tafakkurning tasavvufiylashuviga, uning moddiy amalga oshirish vositalaridan mahrum bo‘lishiga, ikkinchi tomondan, talqin qilishga olib keladi. Tilning jamiyat hayotidan, madaniyat taraqqiyotidan uzilib qolgan o'ziga xos mavjudlik sifatida. ...Tafakkurdan tashqari til mavjud emas, balki tildan tashqari fikr, g‘oyalar ham mavjud emas. (14, 74-bet)¹²

Ivanov A.V. “Til tovush bilan fikrlashdir, xuddi aksincha, tafakkur tovushsiz nutqdir”. (6, 37-bet)¹³ “Nutqsiz, – deb yozgan edi L.B.Leontyev, – sezgir tafakkurning tasvir va shakldan mahrum bo‘lgan unsurlari ongda mustahkamlanib bo‘lmaydi: bu ularga ob’ektivlik, o‘ziga xos voqelik beradi ( xayoliy, albatta) va shuning uchun sezilmaydigan tasvirlarda fikrlashning asosiy shartini tashkil qiladi. (11, 84-bet)¹⁴

Bunday fikrni rad etib, tanqidchilar, birinchidan, o'ylamasdan gapirish mumkinligini ta'kidlaydilar. Ikkinchidan, ular ko'pincha tayyor fikrlar uchun so'zlarni qidiradilar va ba'zida ularni hech qachon topa olmaydilar. Nutq amaliyotida yolg'on gaplar (to'g'ri fikrlar bilan) misollari ham mavjud.

A.A.Reformatskiy o‘zining mashhur “Tilshunoslikka kirish” darsligida shunday yozadi: “Til va tafakkur birlikni tashkil qiladi, chunki tafakkursiz til bo‘lmaydi, tilsiz tafakkur ham mumkin emas”. “Tilsiz fikrlash unchalik aniq, aniq fikr emas...”(12, 572-bet)¹⁵ Tilsiz tafakkurni tan olish va tilsiz tafakkurni inkor etish bir vaqtda qabul qilinishi tushunarsizdir, bu esa o‘z-o‘zidan rasmiy mantiq qonuniga ziddir. Shunga qaramay, tildan tashqarida odamda aniq fikrlarning yo'qligi haqidagi tezis paydo bo'lib, tilning yo'qolishi yoki uning rivojlanmaganligi bilan dunyoni idrok etishda ravshanlikning yo'qolishi haqidagi bayonotga olib keladi.

Gipoteza II. Til fikrlashdir, lekin tafakkur til emas. Birinchi gipotezada bu tenglikka ziyon yetkazmagan holda tenglik elementlarini qayta tartibga solish mumkin edi (til - tafakkur, tafakkur - til). Bu gipotezaga ko'ra, gapirish va fikrlash bir xil narsa emas, balki bir jarayonning turli tomonlari. Til va aql chambarchas bog'liq holda rivojlanadi, lekin hech biri ikkinchisining natijasi emas.

Biz tilsiz fikr yurita olamiz, lekin tafakkursiz (mazmunli) gapira olmaymiz. Nutq faoliyati ong holatini o'zgartiradi, lekin bu o'zgarish lisoniy belgilar ishtirokisiz ham, masalan, ko'rish, teginish va hokazo a'zolardan olingan signallar ta'sirida sodir bo'lishi mumkin.“Binobarin, nutq faoliyati doimo fikrlash bilan birga keladi. jarayonlar, lekin fikrlash til jarayonlaridan qat'iy nazar davom etishi mumkin. Shuning uchun ham bir xil kontseptual mazmun turli lingvistik vositalar bilan ifodalanishi mumkin. [5, 345-bet]

Fikrlashning hissiy asosi hech qanday holatda til emas, balki insonni o'rab turgan haqiqatdir. An'anaviy belgilar tizimi sifatida til real dunyo obyektlari bilan hech qanday aloqasi yo'q, lekin odamlar ongida ushbu obyektlar va hodisalar haqidagi individual g'oyalarni uyg'otadi, ular umumiy nuqtai nazardan ma'lum bir jamiyatning barcha ona tilida so'zlashuvchilari bilan mos keladi. (10, 36-bet)¹⁶

Gipoteza III. Til fikrlash emas, balki tafakkur tildir. Ushbu tezisga ko'ra, hissiy jihatdan idrok etilgan tuzilmalarda (shkalalar, grafik belgilar va boshqalar) ifodalangan va amalga oshiriladigan barcha narsalarni hech qanday tarzda tafakkur bilan tenglashtirib bo'lmaydi va bunday elementlarni o'z ichiga olmaydi. Biroq, fikrlash jarayon sifatida o'z tilining shakllarida davom etadi. Psixologlar bu jarayonni tashqi nutqqa aylanadigan predikativ tuzilishga ega bo'lgan ichki nutq deb atashadi.

Ushbu guruhda ikkita tur mavjud:

• 
  til va tafakkurning umumiyligi yo‘q. Dunyoni chinakam idrok etish faqat tildan xoli fikrlashda amalga oshishi mumkin, garchi til tafakkurni yanada tejamkor qilish, unga tayanch bo‘lib xizmat qilishi mumkin bo‘lsa-da, lekin bu rolni boshqa belgilar tizimi ham o‘ynashi mumkin; (9, 287-bet).¹⁷
  
• 
  til tafakkurga ijobiy ta’sir ko‘rsatmaydi. Fikrlashni belgilash va mustahkamlash uchun yordamchi vositalar deb ataladigan narsa to'siq bo'lib xizmat qiladi. Xuddi shunday, ma'lumning ko'chirilishi tilda juda nomukammal tarzda amalga oshiriladi. [9, 288-bet].
  

Gipoteza IV. Til fikrlash emas, tafakkur esa til emas. Ushbu qoidaga ko'ra, til va tafakkur turli xil xatti-harakatlardir. Avval o‘ylaydi, keyin gapiradi. O‘zi bilan gaplashsa ham, avvalo o‘ylaydi. Shaxsning intellekt va nutqi, aqliy va lingvistik qobiliyatlari butunlay mustaqil bo'lib, bir-biriga bog'liq emas. (9, 291-bet)

Ammo shunga qaramay, ushbu hodisalarning nisbiy bog'liqligi ko'pchilik tadqiqotchilar tomonidan tasdiqlangan. To'rtta faraz ham asossiz emas. Biroq, har qanday holatda ham tafakkur jarayonlari va til faoliyati o'rtasida chambarchas bog'liqlik mavjudligini inkor etib bo'lmaydi. Tafakkurning tilga munosabati shaxsning nutqning ma’lum shakllari, lingvistik ifoda shakllari va usullarini o‘ylab topishi va yaratishida namoyon bo‘ladi. Nutq va tilga qaratilgan fikr, ya’ni til haqidagi fikr lingvistik tafakkur deyiladi. Fikr so‘zda o‘z-o‘zidan emas, ongli ravishda gavdalanadi. So'z bilan aytganda, bizning fikrimiz tobora ko'proq nozik tuzilmalarni mazmunli qiladi. Tilning tuzilishining barcha yangi detallariga ta'sir ko'rsatadigan lingvistik fikrlash jarayoni sifatida shaxs tomonidan o'z nutqini tushunish, anglash, his qilish rivojlanadi. Nutqni tushunish odatda nutqni aniqlash va nutqni tushunishga bo'linadi. Tan olish - nutqning moddiy shaklini (belgisini) tan olishdir. Tushunish deganda aytilgan narsaning ma'nosi va qanday ifodalanganligini anglashning u yoki bu turi tushuniladi.

“Mazmun, - deb yozadi Sepir “Semantika texnikasi” asarida, “o‘z tuzilishidan tashqarida hech qanday umumlashtirishga to‘g‘ri kelmaydi. Mazmunning mazmuni, shubhasiz, inson tajribasining yig'indisidir» (15, 45-bet)¹⁸.

Nutqdagi tushuncha va obrazlar bilan leksik tushunchalar o‘rtasida murakkab va ko‘p qirrali aloqalar o‘rnatiladi. Bu bog'lanishlar, shubhasiz, boshqa semiotik tizimlarni ham, ong tomonidan aks ettirilgan obyektiv dunyoni ham o'z ichiga oladi. Bog'lanishlar lisoniy ifodani anglash mavjud bo'lganda, lingvistik shakldagi fikrlash jarayoni va lingvistik tafakkur o'rtasidagi munosabatlarning mohiyatidir.

Xulosa. ishimizni yakunlashdan oldin, biz olingan ma'lumotlarni umumlashtirishga harakat qilamiz.

1. Turli olimlarning til va tafakkur munosabatlari haqidagi ishlarini o‘rgandik.

2. Ular til va tafakkur o`rtasidagi bog`liqlik muammosiga, xususan, fikr va so`z bir va bir xilmi yoki ular turli substansiyalarmi, shuningdek, tilsiz tafakkur mumkinmi, degan masalalarga turlicha qarashlarni ko`rsatdilar.

3. Til va tafakkur munosabati haqida psixologiya va psixolingvistika vakillarining (Vigotskiy, Leontiev) tadqiqot hamda qarashlari bayon etildi.

Til va ong bilan bog'liq qanday hodisani tushuntirishga kirishganimizdan qat'i nazar, bir nechta nazariyalar mavjudligi aniqlandi, ularning har birini rad etish va isbotlash qiyin. Biroq, biz o'rgangan barcha nazariyalarda umumiy narsa bor. Ularning barchasi fikr va tilning o'zaro bog'liqligi haqida gapiradi.

Biz duch kelgan gipotezalarning hech birida tafakkur va til bir-biriga bog'liq bo'lmagan va parallel ravishda mavjud bo'lgan ikkita substansiya ekanligi haqidagi fikrni o'z ichiga olmaydi. Yuqoridagi ayrim nazariyalarda tafakkur tilsiz ham mavjud bo‘lishi mumkin degan taxminlar mavjud. Ammo ularning hech birida tilning fikrlashsiz mavjud bo'lishi mumkinligiga ishora yo'q. Shunday ekan, tafakkur va tilning o‘zaro ta’sir darajasini har xil baholagan holda, yuqoridagi barcha tadqiqotchilar bir masalada yakdildirlar – bir-biriga o‘xshamaydigan tovushlar faqat uzatish (qabul qilish, ko‘rsatish) funksiyasini bajarsagina tilga aylanadi, degan xulosaga kelishimiz mumkin.

Shunday qilib, tafakkur murakkab psixologik va mantiqiy hodisa bo'lib, uning asoslari ham fiziologiyada, ham inson ijtimoiyligida mavjud. Tafakkurni ko'plab fanlar - bilish nazariyasi (subyektiv va obyektiv, hissiy va ratsional va boshqalar o'rtasidagi munosabatlar nuqtai nazaridan) o'rganadi; mantiq (qoida, operatsiyalar va fikrlash shakllari); kibernetika ("sun'iy intellekt"); tilshunoslik (tafakkur va tilning o'zaro bog'liqligi); estetika (majoziy fikrlash); neyrofiziologiya (miya substrati va fikrlashning fiziologik asoslari); etologiya (hayvonot dunyosida fikrlashning paydo bo'lishi uchun zarur shartlar) va, albatta, psixologiya turli tomondan oʻrganadi.

Foydalanilgan manbalar ro'yxati

1. 
   Бахтин, М.М. Под маской / М.М.Бахтин. – Москва: Издательство “Лабиринт”, 2000.- 157с.
   
2. 
   Виттиг, М. Прямое мышление и другие эссэ / Моника Виттинг. – Москва: Идея пресс, 2002.- 107с.
   
3. 
   Волчек, Е.З. Филисофия. 2-е изд., испр. – Минск: НПЖ «Плюсминус», 1995.- 295с.
   
4. 
   Выготский, Л.С. Мышление и речь / Л.С.Выготский. - Москва: Издательство “Лабиринт”, 1999. – 43с.
   
5. 
   Головин, Б.Н. Введение в языкознание / Б.Н.Головин. – Москва: Высш.шк., 1983. -
   
6. 
   Иванов, А.В. Сознание и мышление / А.В.Иванов. – Москва: Издательство Моск. ун-та, 1994. – 130с.
   
7. 
   Ительсон, Л.Б. Лекции по общей психологии. Учебное пособие / Л.Б. Ительсон. - Минск: “Издательство АСТ”, 2000. – 76с.
   
8. 
   Кассирер, Э. Философия символических форм / Э. Кассирер. – Москва: Язык, 1995. – 270с.
   
9. 
   Коровкин, М.М. Язык и мышление / М.М.Коровкин. – Рязань: Рязан. гос. пед. ун-т, 1993.-356с.
   
10. 
    Леонтьев, А.А. Что такое язык / А.А.Леонтьев. - Москва: “Педагогика”, 1976. – 296с.
    
11. 
    Леонтьев, А.А. Основы психолингвистики / А.А.Леонтьев. - Москва: “Смысл”, 1999. – 265с.
    
12. 
    Реформатский А.А. Введение в языкознание / А.А.Реформатский. – Москва: Просвещение, 1967. – 385с.
    
13. 
    Соссюр, Ф. Курс общей лингвистики / Ф.Соссюр.- Минск: Издательство “Логос”, 1998. – 261с.
    
14. 
    Столяренко, Л.Д. Основы психологии / Л.Д.Столякенко.- Ростов- на- Дону: “Феникс”, 2000. – 176с.
    
15. 
    Сэпир, Э. Язык / Э.Сэпир. – Москва: Гос. Соц.-эк. Изд-во, 1934. – 65-194с.
    

1^ Коровкин, М.М. Язык и мышление / М.М.Коровкин. – Рязань: Рязан. гос. пед. ун-т, 1993.-356с.

2^ Соссюр, Ф. Курс общей лингвистики / Ф.Соссюр.- Минск: Издательство “Логос”, 1998. – 261с.

3^ Столяренко, Л.Д. Основы психологии / Л.Д.Столякенко.- Ростов- на- Дону: “Феникс”, 2000. – 176с.

4^ Головин, Б.Н. Введение в языкознание / Б.Н.Головин. – Москва: Высш.шк., 1983.

5^ Волчек, Е.З. Филисофия. 2-е изд., испр. – Минск: НПЖ «Плюсминус», 1995.- 295с.

6^ Леонтьев, А.А. Что такое язык / А.А.Леонтьев. - Москва: “Педагогика”, 1976. – 296с.

7^ Иванов, А.В. Сознание и мышление / А.В.Иванов. – Москва: Издательство Моск. ун-та, 1994.

8^ Коровкин, М.М. Язык и мышление / М.М.Коровкин. – Рязань: Рязан. гос. пед. ун-т, 1993.-

9^ Ительсон, Л.Б. Лекции по общей психологии. Учебное пособие / Л.Б. Ительсон. - Минск: “Издательство АСТ”, 2000.

10^ Сэпир, Э. Язык / Э.Сэпир. – Москва: Гос. Соц.-эк. Изд-во, 1934. – 65-194с.

11^ Виттиг, М. Прямое мышление и другие эссэ / Моника Виттинг. – Москва: Идея пресс, 2002.- 107с.

12^ Столяренко, Л.Д. Основы психологии / Л.Д.Столякенко.- Ростов- на- Дону: “Феникс”, 2000. – 176с.

13^ Иванов, А.В. Сознание и мышление / А.В.Иванов. – Москва: Издательство Моск. ун-та, 1994. – 130с

14^ Леонтьев, А.А. Основы психолингвистики / А.А.Леонтьев. - Москва: “Смысл”, 1999. – 265с.

15^ Реформатский А.А. Введение в языкознание / А.А.Реформатский. – Москва: Просвещение, 1967. – 385с.

16^ Леонтьев, А.А. Что такое язык / А.А.Леонтьев. - Москва: “Педагогика”, 1976. – 296с.

17^ Коровкин, М.М. Язык и мышление / М.М.Коровкин. – Рязань: Рязан. гос. пед. ун-т, 1993.-356с.

18^ Сэпир, Э. Язык / Э.Сэпир. – Москва: Гос. Соц.-эк. Изд-во, 1934. – 65-194с.