Bekorchi sinflar nazariyasi

Vasley Klar Mitchel (1874-1948) 1896- yilda Yunon va lotin adabiyotini o‘rganish
uchun Chikago Universitetiga o‘qishga kirdi. Jon Devey va Torsten Veblenning darslarini olgandan so‘ng, falsafa va iqtisodiyotga ko‘proq qiziqa boshladi va nihoyat iqtisodiyotni davom ettirishga qaror qildi. Mitchel Veblenning g‘oyalarini to‘lig‘icha qabul qilmagan bo‘lsada, uning iqtisodiyoti ortodoksal emas, balki odatda, institutsionalistlar maktabi bilan bir xil deb qaraladi. U Veblenning ba’zi ortodoksal iqtisodiy nazariya tanqidlarini qabul qildi va ularni to‘ldirdi, lekin u sanoat iqtisodiyotini tushuntirib beruvchi to‘liq nazariy tizim yaratishga harakat qilmadi. Mitchel tadqiqodchi va olim sifatidagi misollari va uning makroiqtisodiy
ma’lumotlarni tahlil qilish va to‘plash uchun tashkil etgan Iqtisodiy tadqiqotlar milliy byurosi uning asl nazariya uchun qo‘shgan hissasiga nisbatan ancha muhim edi. Mitchell fikriga ko‘ra, kishilar faoliyatida asosiy harakatlantiruvchi kuch - pul hisoblanadi. Aynan moliyaviy institutlar inson xatti-harakatining xarakterini aniqlab beradi. U iqtisodiy (moliya, kredit, pul muomalasi) va noiqtisodiy (psixologik, ijtimoiy, axloq, xulq, fe‘latvor) omillarining o'zaro bog'liqligini va o'zaro ta ’sirini ko'rsatib berdi. Madaniy va ijtimoiy-psixologik omillarni hisobga olgan holda davlatning pul, kredit va moliya sohalariga aralashuvini zarur deb hisobladi. Mitchellga katta shuhrat keltirgan uning iqtisodiy sikl nazariyasi hisoblanadi. Uning bir qator asarlari, jumladan “Iqtisodiy sikllar", “Iqtisodiy sikl: muammo va uning
yo'lga qo ‘yilishi”, “Iqtisodiy sikllarni o'lchash" ushbu muammoga bag‘ishlangan. U o‘z asarlarida axborotlarni ishlashda statistik tahlil vositalaridan va matematik
uslublardan keng qo‘llandi. Mazkur uslub bozor konyunkturasi dinamikasini empirik (tajribaga asoslangan) tadqiqot qilishga, kapitalistik xo‘jalikning bir qator siklli tebranish qonuniyatlarini ochib berishga imkon berdi. Uningcha, har bir sikl o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi, ularning asosida juda ko‘p sabablar yotadi, ular betakror hisoblanadi. Shuning uchun bitta universal sikllar nazariyasi bo‘lishi mumkin emas. U.Mitchell o‘z tadqiqotlariga asoslangan holda davlatning iqtisodiyotga aralashuvi yordamida inqirozsiz sikl konsepsiyasini asoslab berishga harakat qildi. Maxsus davlat rejalashtiruvchi organlarini tuzish, uning fikriga ko‘ra, siklli tebranishni yumshatish va qulay iqtisodiy konyunkturaga erishish vositasi bo'lishi kerak. Bunda rejalashtirish majburiy emas, balki tavsiyali xarakterda bo‘lib, u real, erishish mumkin bo‘lgan pirovard maqsadlar ko‘zda tutilgan ilmiy prognozlashtirishga asoslanadi. on Rodjer Kommons o‘zining “Institutsional iqtisodiyot” kitobida xo‘jalik jarayonlarga ta’sir etuvchi har xil noiqtisodiy (avvalo huquqiy) omillarni tadqiq qildi. U Amerika ishchilar harakatini, kasaba uyushmalarining va tadbirkorlar ittifoqining tashkil topish tarixini o‘rgandi, mehnat
huquqini tahlil qildi. J.Kommons fikriga ko‘ra, jamiyatning huquqiy tizimi xo‘jalik hayotida hal qiluvchi ahamiyatga ega. Uningcha, bitishuv - (ya’ni huquqiy akt) iqtisodiy tizimning bosh bo‘g‘ini hisoblanadi. Bitishuv o‘z tabiatiga ko‘ra uning ishtirokchilari manfaatlari ixtilofliligini, ushbu ixtilofli manfaatlarning o ‘zaro
bog‘liqliligini bildiradi. Bitishuv ishtirokchilari sifatida ko‘proq individlar emas, balki kasaba uyushmalari va tadbirkorlar ittifoqlari qatnashadilar. Jamiyat vujudga keladigan qarama-qarshiliklarni echib beradigan huquqiy mexanizmni ishlab chiqishi lozim. Masalan, yollanma ishchilar bilan tadbirkorlar o‘rtasida kelib chiqishi mumkin bo‘lgan qarama-qarshiliklar kasaba uyushmalari va tadbirkorlarning maqsadga muvofiq o‘zaro ta’siri, samarali mehnat huquqi va maxsus hukumat hay’ati faoliyati tufayli yechilishi mumkin. J.Kommons o‘zining ijtimoiy hayotga bolgan qarashlarini tajribada amalga oshirish maqsadida Amerika mehnat federatsiyasi bilan faol hamkorlikda ish yuritdi. 1935-yili uning ta’siri asosida AQSHda pensiya ta’minotiga asos solgan “Sotsial himoya to‘g‘risida akt” qabul qilindi.
Urushdan keyingi institutsionalizm (XX a. 40-70-y.)
Institutsionalistlar asta-sekin boshqa iqtisodiy maktablar talqin qila boshlagan iqtisodiy muammolarni tahlil qila boshladilar. Lekin bunda ular o‘z tahlilini har xil siyosiy, ijtimoiy, madaniy institutlarni hisobga olgan holda olib bordilar. Asosiy e’tibor ijtimoiy samaradorlik va ijtimoiy xarajatlar tushunchalariga berila boshladi.