Bbk 3. (2) A 91 Atanyýazow S

kaum-i 
kulah-i siýah
diýen etnonim duş gelýär. Ol garagalpak diýen adyň parsça 
terjimesidir (garagalpak kowumy). Ynha, şu çeşmelerde ýatlanýan 
şu kowum (garagalpaklar), köp alymlaryň pikiriçe, peçeneg-hazar 
birleşigini emele getiren türki (türkmen) taýpalarynyň şu etrapdaky 
gypjak (nogaý) taýpalary bilen gatyşmagyndan emele gelipdir.
Professor P.P. Iwanowyň pikiriçe, Horezm şasy Altyntaşyň 
hyzmatyndaky nökerleriň bir bölegi gar galpak (gara başgap) geýendigi 
üçin, ilki şol nökerler, soňra olaryň degişli taýpasy garagalpak diýen at 
alypdyr.
Garagalpak alymy we ýazyjysy Daulen Aýtmuratow garagalpak 
etnoniminiň aňladýan manysyny düýbünden başgaça düşündirýär. 
Gadymy türkleriň erkekleri depesinde ýa-da ýeňsesinde saç goýupdyrlar, 
ol saçy örüp goýberenleri hem bolupdyr. Şonuň üçin, D.Aýtmratowyň 
pikiriçe, bu at “gara galpak” diýen sözleriň birneme üýtgän görnüşidir. 

---

103
Öz sözlerini delillendirmek üçin, ol garagalpak şahyry Berdahdan şu 
goşgyny mysal getirýär:
Mäliktiň ugly Razyhak,
Ýaşlygynda koýdy gulpak,
Keýgen eken kara kalpak,
Şundyn “Kalpak” bolgan eken.
Sözümiziň ahyrynda tekeleriň togtamyş bölüminde galpak diýen 
tiräniň bardygyny hem ýatladýarys.
GAPAN
Ärsary, gökleň, ýemreli we teke taýpalarynyň düzüminde gapan 
diýen urug-tirelere duş gelinýär. Bu etnonimiň 
Gapan, Kapan, Kafan, 
Kopan
görnüşlerinde Azerbaýjanda, Ermenistanda, Dagystanda, Gazan 
hanlygynda, Ukrainada hem duş gelýändigini, alymlaryň bu atlary 
oguzlaryň peçeneg taýpasynyň gapan urugy bilen baglanyşdyrýanlygyny 
nazara alsak, onda gapan atly urug-tireleriň ählisiniň bir kökden 
ýaýrandygyny bellemek bolar. Gapan taýpasy gadymy türki eýýamda, 
peçenegleriň entek beýleki türkmen taýpalary bilen bir ýerräkde oturan 
döwri döräpdir. Peçenegler bilen gadymy Bulgarystana gaýdan gapanlar 
Kawkazdaky we Ýewropadaky gapanlary giň territoriýa ýaýradan 
bolsalar, olaryň Orta Aziýada galan bölekleri häzirki türkmenleriň we 
özbekleriň düzümindäki gapan diýen tiräni emele getiripdirler.
Gapan etnoniminiň gaty irkidigine ýene bir delil getirmek mümkin. 
Beýik Türk Kaganatynda 691—716-njy ýyllarda höküm süren uly 
hana (Gutlug kaganyň inisi, Kültegin we Bilge kaganyň daýysy bolan 
şahsa) Gapagan (“gapan”, ýagny “jezalandyryjy”) diýlipdir. Şu hanyň 
ýakynlaryna onuň adynyň geçen bolmagy hem ähtimaldyr.