Bbk 3. (2) A 91 Atanyýazow S

Bozok
we 
üçok
diýen atlaryň 
ok
böleginiň hakyky manysy 
Reşideddiniň döwrüne çenli eýýäm ýatdan çykarylan bolmaly, çünki bu 
alym ol sözi rowaýat esasynda 
ok
(ýaýyň oky) sözi bilen baglanyşdyrýar 
(bu rowaýat barada 
Bozok
makalasyna serediň).
Türkmen etnonimiýasynda üç sany 
üçurug
diýen topar 
bolup,ärsarylardaky üçuruglar arslan, mundas we osman, saryklaryňkyda 
horasanly, baýraç we alaşa, tekeleriňki hem kürt, garahal we şyh diýen 
urug tireleri öz içine alýar.
HAZAR
Gunlaryň ýörişlerinden soň Gündogar Ýewropada iňňän güýçli 
döwleti—Beýik Hazar Kaganlygyny (imperiýasyny) döreden, öz 
döwründe Wolganyň aşak akymyny, Demirgazyk Kawkazyň köp 
bölegini, Azow ýakalaryny, Krymy, Gündogar Ýewropanyň hem Dnepre 
(Wenriýa) çenli ýaýylyp ýatan giň sähralaryny şu döwletiň garamagyna 
geçiren türki dilli hazarlar taryhda öçmejek yz galdyran güýçli halk 
bolupdyr. Arap taryhçylarynyň
al-hazar
, latyn dilli halklaryň 
hazari, 
gazari,
grekleriň 
hazaron
, oruslaryň 
hozar, kozari
, majarlaryň 
kazar
, 
ermenileriň 
haziri
ýaly dürli görnüşlerde ulanan hazar diýen etnik 
ady geçmişde türk diýen manyny aňldypdyr, meselem, gadymy hytaý 
çeşmelerinde türk-hazar diýen etnik at ýanaşyk (kese çyzyk arkaly, 
ýagny deň derejede) getirilipdir.
Meşhur türk alymy professor Ibrahim Kafesoglu 
hazar
diýen adyň 
Anadolu türklerinde 
gezer
görnüşinde aýdylýandygyndan ugur alyp, 
ony “gezýän, göçüp-gonýan” diýip düşündirýär we hazar halkynyň 
özeniniň gadymy sabyrlardan ybaratdygyny hem belleýär. Şu alymyň 
güwä geçmegine görä, Ýewropa ýurtlarynyň hökümdarlary bu güýçli 

---

224
halk bilen ysnyşyk etmäge, garyndaşlyk açmaga ymtylypdyrlar, 
hazar şalaryna gyz berip, olardan hem gyz alypdyrlar. Meselem, Rum 
imperatorlary Ýustinian (685—695) we Konstantin V (741—775) dagy 
Hazar hökümdarlarynyň gyzlaryna öýlenipdirler, hatda Konstantiniň 
Çiçek atly hazar aýalyndan bolan ogly soňra imperator bolup (775—
780), ol taryhda Hazar Leon ýa-da Leon IV at bilen bellidir.
Töwerekdäki türki halklar hem hazarlar bilen ýakyndan gatnaşyk 
edipdirler, ylaýta-da Horezm döwleti hazarystan bilen ysnyşypdyr. Kaspi 
deňziniň Hazar diýen ady hem bu halkyň türkmenler we Türkmenistan 
bilen eden şol gatnaşyklaryndan habar berýär.
735-nji ýylda araplaryň, 895-nji ýylda peçenegleriň, X asyryň 
60-njy ýyllarynda hem orus knýazy Swýatoslawyň uran zarbalarynyň 
netijesinde Hazar imperiýasy synýar, bu halk bolsa çuwaşlaryň, tatarlaryň 
we ýene-de ençeme halklaryň arasyna siňip gidýär. Onuň belli bir bölegi 
şol wakalrdan soň Türkmenistana (Horezme) göçüp gelýär. Muny 
Saýat we Garabekewül raýonlaryndaky Hazarekli diýen galalaryň, 
Garagumdaky Hazarýoluň, Horezm welaýatyndaky Hazarasp şäheriniň 
atlary hem tassyklaýar.
Şol hazarlaryň belli bir böleginiň hydyrili taýpasyna adyny geçiren 
bolmagy juda mümkindir.
Hazar diýen at aslynda iki bölekden durýar: