Bbk 3. (2) A 91 Atanyýazow S

tagma
we 
tamga
görnüşinde ulanylyp, ol şu dillerden pars-täjik 
we slowýan (orus) dillerine-de aralaşypdyr. Bu söz iňňän gadymy 
döwürlerde, türk-mongol dilleriniň tungus-manjur dilleri bilen özbaşdak 
diller hökmünde aýrylyşmadyk eýýamynda döräpdir, muny tungus-
manjur dillerinde 
ta
sözüniň 
“dag”, tamaga, tamagan
sözüniň 
“tagma”
manylarda ulanylýandygy hem tassyklaýar. 
Tagma
we 
daglamak
sözleri 
bolsa aslynda bir kökden emele gelipdirler. Olar gyzan demir arkaly 
mallaryň daglanmagy, tagmalanmagy bilen baglanyşykly ýüze çykypdyr.
Dag
sözi 
tagma
manysynda türkmen dilinde häzir hem aktiw 
ulanylýar. Muny bir mataldan alnan şu setirler hem tassyklaýar:
Bir at aldym segsene,
Segsen ýeriniň dagy bar.
Bir gulagy çürt kesik,
Bir gulagynyň çägi bar.
Bir taýpanyň malyny beýlekiniňkiden tapawutlandyrmak, 
mallar gatyşaýanda-da olary saýlap almak maksady bilen her taýpa 
özüne mahsus tagma alypdyr. Çarwa halklara mahsus bolan bu däbiň 
kämilleşen görnüşi biziň sowet döwrümizde-de ulanylýar—kolhoz-
sowhoz mallarynyň gulagyna nomerlenen ýa-da ýazgysy bolan teneçir 
dakylýar.
Her taýpanyň we urugyň aýry-aýry tagmalarynyň bolmagy, 
köp asyrlaryň dowamynda onuň üýtgewsiz saklanmagy halklaryň 
etnografiýasyny öwrenmekde juda uly ähmiýete eýedir. Şonuň üçin 
Mahmyt Kaşgary, Reşideddin, Ýazyjy-ogly, Salar baba, Abylgazy ýaly 
orta asyr alymlarynyň. N.A.Aristow. N.G.Malliskiý, D.N.Sokolow, G..I. 
Karpow, R.G.Kuzeýe ýaly orus we sowet alymlarynyň işlerinde tagmalar 
ýörite öwrenilýär. D.N. Sokolow şu asyryň başlarynda tagmalaryň 
gadymy türki elipbeýiň harplary bolaýmagynyň mümkindigi baradaky 
çaklamany öňe sürdi. Türkmen alymy Ahmet Bekmyradow özüniň 

---

99
“Andalyp we oguznamaçylyk däbi” diýen kitabynda agzalan alymlaryň 
tagma baradaky pikirlerini düýpli öwrenip, 24 türkmen taýpasyna mahsus 
bolan 24 tagmanyň gadymy oguz elipbiýine dogry gelýändigini, haýsy 
tagmanyň haýsy harpdan emele gelendigi baradaky has hem batyrgaý 
çaklamasyny ylymda ilkinji gezek ora atdy.
Diýmek, türki halklaryň (umumy çarwalaryň) gadymy durmuşyny 
öwrenmekde tagmalar we olar bilen baglanyşykly etnonimler juda 
ähmiýetli ylmy çeşmedir.
GAÝRAKÇY
Daşkent welaýatynyň Akgorgan raýonynyň “Akgorgan” 
sowhozynda türkmenleriň uly topary ýaşaýar. Bu türkmenler 1930—
1931-nji ýyllarda baýlar we kulaklar hatarynda Türkmenistanyň dürli 
raýonlaryndan Mürzeçöl etrapyna göçürilen, sürgün edilen ilat bolup, 
olaryň aglabasy saragtly salyrlar, sowhozyň bir uçastogy çärjewli salyrlar, 
galanlary hem Tejenden, Gazanjykdan we beýleki ýerlerden gelenlerdir. 
Ökde pagtakärler hökmünde özüni tanadan bu ilatdan Özbegistanyň at 
gazanan oba hojalyk işgärleri, agronomlar, mugallymlar, wraçlar, dört 
sany ylymlaryň doktory, onlarça kandidatlar, sowet we partiýa işgärleri 
ösüp ýetişdiler.
Urug-tire bölünişigini ýadyndan çykaran özbekleriň, türkleriň, 
tatarlaryň gurşap alandygyna seretmezden, bu türkmenler özlerini 
şiwe aýratynlygyny, özboluşlylygyny, urug-tire atlaryny şu wagta çenli 
saklapdyrlar. Urug-tire atlarynyň arasynda gaýrakçy diýen tire hem 
bar. Onuň ady Çärjew oblastynyň, şeýle-de Özbegistanda ýaşaýan 
türkmenleriň gepleşigine mahsus bolan