Bbk 3. (2) A 91 Atanyýazow S

Bäşderi
—“bäş tireden ýygnanan il”, 
günderi
hem “gun tiresi” 
diýmekdir (gunlar türkmenleriň gadymy ata-babalarydyr).
Sözümiziň ahyrynda, türkmen edebiýatynyň, diliniň we halkymyzyň 
geçmiş taryhynyň öwrenilişinde gözbaşda duran, Türkmenistan 
Ylymlar akademiýasynyň Magtymguly adyndaky Edebiýat institutynyň 
Golýazmalar fondunyň binýadyny tutan ilkinji sowet alymy Abdylhekim 
(ýa-da Abraý) Gulmuhammedowyň Halaçdaky akderi urugyndandygyny 
hem bellemekçidiris.
AKJA, AKJALY, AKJYK
Ärsarylaryň garkyn we yslam uruglarynyň düzüminde 
akja
diýen 
tire ady duş gelýär. Şu atdaky tireler Astrahan şäherinden 17 kilometr 
uzaklykdaky Atal obasynda ýaşaýan igdirleriň, şeýle-de arabaçy we 
düýeji diýen türkmen taýpalarynyň düzüminde-de bar. Düýejilerdäki 
akjalara bulutkowanlar hem diýilýär. Günbatar ýomutlara degişli akja 
tiresiniň adyny görnükli türkmen alymy N.N. Ýomutskiý adam ady 
hasaplaýar. Onuň pikiriçe, bu tire Baganyň (baga—tire ady) agtygy, 

---

37
Hanmämmet Akjanyň ogly Akja diýen şahsyň nebereleri bolmaly. Şonuň 
üçin tirä akjaly (ýagny, “Akjanyň ili”) hem diýilýär.
Akja
we 
akjaly
diýen atlar irki türkmen etnonimlerine degişlidir, 
çünki 
akjalu
diýen urug adyna biz Türkiýäniň Sewas welaýatynda 
ýaşaýan oguz türkmenleriniň bozok diýen uly taýpalar toplumynyň 
düzüminde-de duş gelýäris. Mälim bolşy ýaly, bu türkmenler seljuklaryň 
ýörişi döwründe (XI asyr) Orta Aziýadan Türkiýä etraplaryna aralaşan 
bolmaly.
Akja we akjaly diýen tire atlary adam ady bilen baglanyşykly 
bolman, başga manylary aňlatmagy hem mümkindir. Belki, bu at 
Owganystandaky Akja welaýatynyň adyndandyr, sebäbi baryp irki orta 
asyrlarda Owganystanyň Balh, Badahşan, Akja, Şybyrgan, Mazaryşerip, 
Antguýy, Hyrat welaýatlarynda türki halklar, şol sanda türkmenler hem 
ýaşapdyrlar. Akjadan Türkmenistanyň dürli künjeklerine, ondan aňry—
Türkiýe, Yraga, Siriýa göçen ilata öňki oturan ýerleriniň ady bilen 
akjaly
diýlip dakylmagy bolup biläýjek zatdyr.
Ýene bir çaklama. Türkmen (umumy türki) etnonimleri aglaba 
ikä bölünýär. Türkmen şiwelerinde olara