Bbk 3. (2) A 91 Atanyýazow S

baran
ýa-da 
goýun
sözünden, bu atlaryň öňündäki 
ak
we 
gara
sözleri bir taýpanyň dürli bölekleriniň ýerleşýän taraplary 
bilen baglanyşyklydyr? Türki etnonimiýada köp duş gelýän 
ak 
we
 gara
sözleri soňky pikiriň dogrudygyna güwä geçýär.
AKDERI, GARADERI, BÄŞDERI, GÜNDERI
Ärsarylaryň uludepe bölüminde akderi diýen urug bar. Onuň 
wekilleri Halaç posýologynyň töwereginde, Çarşaňňy raýonynda, 
Täjigistanyň Jylyköl raýonynda we Owganystanda ýaşaýarlar. Şu urugyň 
ady bilen baglanyşykly dörän ýer-ýurt atlaryna-da duş gelinýär. Halaç, 
Çarşaňňy, Täjigistandaky Gumseňňir raýonlarynda Akderi diýen obalar, 
Halaçdaky Akderigala we Akderi maşyn kanaly, Garagum çölündäki 
Akderisaltyk diýen guýy, Gumseňňir raýonyndaky Akderiaryk ýaly atlar 
munuň aýdyň mysalydyr.
Akderi ady göräýmäge düşnükli. Bu at agzalanda, ak deriden içmek 
ýa-da silkme telpek geýýän adamlar göz öňüne gelýär. Ýerli ýaşulular 
adyň manysy barada şeýle rowaýaty gürrüň berýärler. Ir zamanlarda 
gyş çagy çagasyny ekläp bilmedik bir garyp ony ak derä dolap, barly 
obanyň deňinde ýoluň üstüne taşlap gidýär. Çaganyň çyrlap gygyrýan 
sesini eşiden obalylar ony ýygnaýarlar. Şol çaga ulalýar, ondan ýaýran 
nesillere-de akderililer diýen at galýar. Jylykölli ýaşulular şol çaganyň 
taşlanan köçesiniň anyk adresini-de aýdýarlar: ol Halaçdaky Akderi 
galasyna barýan ýol bolmaly. Başga rowaýata görä bolsa, akderileriň 

---

35
tirebaşysy bäbekkä gaty ejiz bolup, ony ak derä dolap ulaldypdyrlar.
Her niçik bolsa-da, rowaýatlar rowaýatlygyna galýar. Olar bu adyň 
döreýiş sebäbini we manysyny anyk düşündirip bilmeýärler.
Akderi diýen urug ady iňňän gadymy türkmen etnonimleriniň 
biridir. Onuň ak teri görnüşinde gyrgyz halkynyň saýak diýen 
urugynyň düzüminde-de duş gelýändigini nazara alsak, onda etnonimiň 
seljuklaryň hereketinden (XI asyr) has öň, baryp türkmenleriň, 
gyrgyzlaryň we beýleki ençeme türki halklaryň häzirki Gyrgyzystanyň, 
Altaýyň, Mongoliýanyň territoriýalarynda bilelikde ýaşan döwürlerinde 
dörändigine göz ýetirmek kyn däl.
Adyň manysynyň ak reňkli derä asly dahyly ýok. Ak goňur—gara 
goňur, ak daşaýak—gara daşaýak, akman—garaman ýaly türkmen 
etnonimlerinde bolşy ýaly, bu adyň düzümindäki ak sözi reňk bilen däl-
de, iki bölünen bir tiräniň (urugyň) ýerleşen tarapy bilen baglanyşyklydyr. 
Ol köplenç “gündogar” diýen manyda gelýär (“gündogar tarapda oturan 
deriler”). Muňa saryklaryň gyzyl urugynyň düzümindäki garaderi 
(“günbatar tarapda ýerleşen deriler”) diýen tiräniň ady hem güwa geçýär.
Bu adyň ikinji bölegi (“deri” sözi) hem derä dahylly däl. Ol 
gadymy türki