Bbk 3. (2) A 91 Atanyýazow S

GYZYL, GYZYLJA, GYZYLLY
Mahmyt Kaşgarly, Reşideddin, Abylgazy ýaly alymlaryň işlerinde 
esasy taýpanyň ady hökmünde ýatlanmaýan bolsa-da, 
gyzyl
taýpasy 
ort asyrlarda iri türkmen taýpalarynyň biri bolupdyr. Ol soňra urug we 
tireler hökmünde arabaçy, ata, garadaşly, gökleň, ýomut, igdir, müjewür, 
sakar, salyr, saryk, teke, hoja, şyh, olam, ärsary taýpalarynyň düzümine 

---

129
siňip gidipdir.
Bu etnonimiň ýüze çykyşy we manysy barda birnäçe çaklama öňe 
sürülýär. Olaryň esasylaryny ýatlap geçeliň.
1.Köp 
alymlaryň 
(A.A.Roslýakowyň, 
S.Agajanowyň) 
tassyklamaklaryna görä, bu taýpa öz taýpabaşysynyň adyny göterýär. 
Görnükli seljuk serkerdesi Togrul begiň gaýyny Gyzyl ibn Ýahýa XI 
asyrda ençeme türkmen taýpa-tirelerini daşyna üýşürýär. Bu ile 
Gyzyl 
ili
diýen at berilýär. Soňra bu at gysgalyp, 
Gyzyl
görnüşine geçýär. 
Ýöne Ärsary, Atatürk ýaly şahslara degişli taýpasynyň ýa-da halkynyň 
etnik adynyň dakylyşy ýaly, Gyzyla-da gyzyl taýpasynyň adynyň geçen 
bolmagy mümkindir.
2.Dilçi alym N.A. Baskakowyň pikirine görä, türki etnonimiýada 
gyzyl
sözi (edil 
ak, gara, gök
sözlerinde bolşy ýaly) tarapyň adyny 
aňladýar. Meselem, gadymy uýgurlar günorta oguzlara, otparazlar 
(buddistler) bolsa günbatar oguzlara 
gyzyl oguz 
diýip at beripdirler.
3. Biziň pikirimize görä, 
gyzyl
etnonim oguz sözüniň gysga 
görnüşi bolan gyz-guz sözünden we köplügi bildirýän –yl (-l, -al, -el) 
goşulmasyndan durýar. Bu goşulma 
şagal, badal, bedel
ýaly türkmen 
etnonimlerini ýasamaga hem gatnaşýar.
Gyzylja
we 
gyzylly
diýen atlaryň yzyndaky 
–ja
goşulmasy 
kiçeltmegi (“gyzyllaryň kiçi bölegi”),