Ba’zi xorijiy davlatlarda qabul qilingan zaxiralar toifasining tahlili reja kirish

2-jadval

Konlar	Olinadigan neft zaxiralari, mln. t	Kon (uyum) maydoni, km	Quduqlar oralig‘idagi o‘rtacha masofa, km; konlar
	Gazning balans zaxiralari, mlrd. m^3	Mahsuldor qatlam qalinligi, m	Sodda tuzilgan	Murakkab tuzilgan	Juda murakkab tuzilgan
Ulkan	>300 >500	>100 10-15	10-12	8-10	5-8
Juda yirik	100-300 100-500	>100 10-15	4,0 (3,5-4,5)	2,9 (2,7-3,2)	1,8 (1,5-3,0)
Yirik	30-100	25-100 8-12	3,0 (2,7-3,3)	2,1 (1,8-2,5)	1,2 (0,8-1,5)
0‘rtacha	10-30	10-50 5-10	2,2 (1,5-2,5)	1,5 (1,2-1,7)	1,0 (0,8-1,3)
Mayda	10 gacha	3-25 3-8	1,5 (1,2-1,7)	1,5 (1,2-1,7)	1,0 (0,5-1,5)

Neft va yonuvchi gazlar zaxiralarini, ulami o'rganilganlik darajasi bo‘yicha toifalarga ajratish shartlari 0‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qoshidagi Davlat Zaxiralar Komissiyasi yo‘riqnomasi bilan aniqlanadi.

Alohida konlar va maydonlar bo‘yicha hisoblanadigan neft, yonuvchi gazlar va ularda uchraydigan yondosh komponentlaming A, B, S1 va S2 toifali zaxiralaridan tashqari, neft-gazli provintsiya, region, zona va hududlaming potentsial imkoni- yatlarini umumiy geologik tasavvurlar asosida baholash uchun bashoratli zaxiralar (D guruhi) aniqlanadi. Bu zaxiralar «O`zbekneftgaz» MXK da muhokamadan o‘tkaziladi.

3. 
   Neft va gaz konlarining sanoat ahamiyati va davlatlarda qabul qilingan zaxiralar tahlili
   

Neft va gaz konlarining sanoat ahamiyatiga ega ekanligini baholash uchun ulami ishonchli tarzda o‘sish sur’ati parametrlarini aniqlash maqsadida aniq baholash ishlarini o‘tkazish lozim. Neft va gaz razvedka konlarida asosiy mahsuldor gorizontlar bo‘yicha struktura xaritasi tuzish, kesimning mahsuldor qismi teng qalinlik xaritasi, geologik kesimi va boshqa hujjat asosida mahsuldor qatlamlaming yotish sharoiti va tarqalish qonuniyatlari va tabiiy rezervuarlaming muhim tuzilishi, neft, gaz va suvning tarkibi, qatlam bosimi va haroratini yetarli darajada aniqlab berishga imkon beradi. Struktura xaritasida barcha burgilanadigan quduqlar va ulami qurish keltiriladi. Xarita masshtabi konning o‘lchamini, ulaming murakkab geologik tuzilishi va mahsuldor qatlamlaming kollektorlik xususiyatlarining o‘zgarishini aniqlab beradi.

Neft va gaz konlarini bosqichma-bosqich o‘zlashtirishda birinchi navbatda o‘zlashtirishga moljallangan uyumlar yoki ulaming qismlari batafsil razvedka qilinadi. Neftgaz, gazneft va neftgazkondensat uyumlari uchun razvedka quduqlarini joylashtirish tartibi tanlanadi va bu uyumlaming neft yoki gaz qismi sanoat ahamiyatiga ega bo‘lganligini baholash muhim hisoblanadi. Avval burg‘ilangan quduq ma’lumotlari va batafsil tekshirilgan seysmorazvedka materiallariga asos- lanib fil'tratsion-sig‘im xususiyatlarining keskin o‘zgarishi bilan izchil bo‘lmagan muhim razvedka ishlari va neftgazga to‘yingan qatlamlaming tektonik buzilishini hisobga olgan holda razvedka quduqlarini burg‘ilash amalga oshiriladi. Har bir razvedka quduqlarida neft' va gaz konlari (uyumlari) razvedka loyihasi tasdig‘iga muvofiq zaxiralami hisoblash uchun majmuaviy tadqiqotlar o‘tkazilishi kerak (kemni batafsil o‘rganish, geofizik tadqiqotlar (GIS), gidrodinamik tekshirishlar).
Quduqlarda qatlamning neft-gaz va suvga to‘ymganligini, gaz-neft'-suv kon- takti holati, gazkondensatning to‘liq tasnifi, statik sathi, qatlam va quduq tubi bosimi va qatlam harorati hamda neftdan namunalar olish chuqurligini hisobga olib to‘yinishini tasniflash uchun quduqning turli xil ishlash rejimini aniqlash kerak bo‘ladi.
Muhim litologik o‘zgamvchanligini tasniflash uchun mahsuldor qatlam- lamining qavatida har xil geofizik sinash ishlarini o‘tkazish zarur. Har bir uyumni ishlatish tasnifmi, sanoat ahamiyatiga ega ekanligini bilish uchun baholanayotgan maydonni turli xil qismida gipsometrik belgilarda joylashgan uyumning mahsuldor qatlamlarini oqim olish oraliqlarini sinashni bilish kerak.
O‘tkaziladigan sinash vaqtida atrof-muhit muhofazasi bo‘yicha mahalliy or- ganlar bilan kelishilgan tartibda majmuaviy tadbirlar o‘tkazish zarur va mahsulot olish vaqtida utilizatsiyaga e’tibor berilishi zarur.
Tadqiqotlar o‘tkazish jarayonida neft', gaz va kondensatlardan namunalar olish quyidagicha belgilanadi:
- neftda qatlam sharoitidagi komponent tarkibi, silikateliy smolasi, yog‘i, asfalteni, parafeni, oltingugurt, metall qovushqoqligi va zichligi, neft' gazining to‘yinish bosimi, neftdagi gaz aralashmasi, gaz miqdori, qatlam va standart sha- roitlarda neftning hajmi, haroratning sovushi va qaynashi, neftning taranglik koef- fitsienti Aniqlanadi; neftni tekshirish quduqdan namuna olish bilan boshlanadi, shuningdek olish mumkin bolmaganda qatlam nefti namunasi; neftning tovar xususiyatini o‘rganish uchun maxsus namunalar tekshirilishi va olinishi zarur;
- gaz uchun (neftdagi erkin va aralashma)-havo zichligi, yonish issiqligi, metan, etan, propan, butan tarkibi (molyar ulushda) hamda geliy, serovodorod, karbonat gazi va azot; neft aralashmasi tarkibini standart sharoitda;
- kondensat uchun (turg‘un)- fraktsion va guruh tarkibi, parafm va mahsulot tarkibi, standart sharoitda zichligi va qovushqoqligi, bosimini mavjud konden- satsiyasi.
Yer osti suvlari oqimini quduqdan olishdan maqsad yer osti suvlarini baholashning maxsus geologorazvedka ishlarini asoslash, ostki va chetki yer osti suvlarining kimyoviy tarkibi, ulardagi yod, brom, bor, magniy, kaliy, rubidiy, seziy, strontsiy, germaniy va boshqalaming miqdorini hamda suvdagi gaz aralashmasi tarkibini, suv debitini, haroratini, bosimini, suvning taranglik koef- fitsientini, gazning tuzilishi va boshqa ko‘rsatkichlami, ulaming foydali kompo- nentlari yoki issiqlik energiyasi, bal'neologik ehtiyojlar uchun foydalanish za- rurligini aniqlash lozim boiadi.
Quduqlarda uyumni ishlatish jarayonida berayotgan suv oqimi bilan neft' yoki gazliligini aniqlash, qatlam bosimi o‘zgarishini sistematik kuzatish ishlarini olib borish kerak. Qatlamning neftgaz tarkibini gidrodinamik aniqlash uchun “Qatlam va quduqlami gidrodinamik tekshirishlar bo‘yicha qo‘llanma” (VNII, 1982 y.) ning amaldagi talablariga muvofiq keltirilishi zarur. Konning yer osti suvlarining gidro¬dinamik tasnifi va kimyoviy tarkibi rayonni boshqa konlari bo‘yicha olingan analogi ma’lumotlari asosida taqqoslaniladi; taqqoslashni inobatga olib uni oziqlanish va kamayishi oblastlarini balki tasniflash, suv bosimini o‘lchamining va yo‘nalishining o‘zgarishi hamda o‘rganilayotgan suvli gorizontlaming yer osti su- vlari kimyoviy tarkibining o‘zgarishini tasniflash zarurdir. Rayonda razvedka kon- lari qurilish materiallari bazasi ekanligini baholash va neft va gaz qazib chiqarish bo‘yicha kelgusida korxonalar ehtiyojini ta’minlash uchun ichishga yaroqli va texnik suv ta’minoti manbasi bo‘lib xizmat qilishi; bu ma’lumotlar keyingi maxsus geologik, gidrogeologik tadqiqot ishlarida asos bo‘lishi mumkin.
Neft va gaz konlarini ishlatishda (jumladan gazni tajribali-sanoatlashgan ishlat¬ish bosqichida amalga oshiriladi), uyumni ishlatish mobaynida atroflicha o'rganguncha albatta tartibga solish kerak va bular quyidagicha:
- litologik o‘ziga xosligi, mineral tarkibi va jins-kollektorlarining mahsuldor qatlam va jins-qopqoq qismining sig‘imning sizish xususiyatlarini aniqlash maqsa¬dida batafsil va majmuaviy o"rganish;
- gidrodinamik tadqiqotlar majmuasi, aniqlangan jinsning kollektor tarkibi, gaz-neft-suv chegarasi holati;
- qatlam bosimining o‘zgarishini o‘rganish;
- mahsulot olishning dastlabki va yillik o‘zgarishini o‘rganish.
0‘tkazilgan tadqiqotlaming hajmi va sifatini material balans va statik metodla¬ri bilan neft' zahirasini hisoblash hamda gaz zaxirasini bosim pasayish metodi va ulami ancha yuqori toifada o‘tkazishni ta’minlash muhim hisoblanadi.
Burg‘ilash ma’lumotlari asosida har bir kon (uyum) uchun quduqni sinash va tekshirish (geologik, geofizik, gidrogeologik va tajribaviy) hamda konni ishlatish quyidagicha aniqlaniladi:
- kesimning litologo-stratigrafiyasi, kesimdagi qatlamning neftgazliligi, ularn- ing qo‘shilishi, asta-sekin nurashi, o‘mini egallashi holati;
- uyumning turli xil qismida gaz-neft-suv chegarasining holati, neftgazlilik ko‘rinishi, uyumning shakli va o‘lchami;
- aniqlangan zona chegarasida mahsuldor qatlamning qalinligi (umumiy, samarali, neftgazto‘yinganlik), litologik xususiyatlari, kollektorlaming mineral va granulometrik tarkibi, sementining tarkibi, g‘ovakligi va yoriqligi (kovakligi), o‘tkazuvchanligi, karbonatliligi va gilmoyaligi, mahsuldor qatlamning qoldiq va boshlang‘ich neft-va gazga to‘yinganligi, mahsuldor qatlamning geologik makro har xilligi (qatlam neft-gazga to‘yinganlik qalinligining umumiy statik ko‘rsatkichlari, ishlatish ob'ektlarining chegarasida kesim ajratilishi va qumtoshlarga aylanishi, oraligining o‘zgarishi, o‘rta tartibda tebranish koeffitsien- ti, hajmi va b.);
- kollektorlaming turi;
- jins-qopqog‘i litologik xossalarining tasnifi: moddiy tarkibi, g‘ovakligi, o‘tkazuvchanligi va b;
- neft qatlamining fizik-kimyoviy xossasini standart sharoitgacha differintsial gaz bilan toidirib gazlardan tozalash: zichligi, kinematik qovushqoqligi, mole- kulyar massasi, boshlang‘ich harorati;
- gazning fizik-kimyoviy xossalari: komponent tarkibi, havo va mutloqligi bo‘yicha zichligi, siqiluvchanligi.
Zamonaviy va mukammal barcha ma’lumotlarini qayta ishlash uchun razvedka konlaridan ma’lumotlar olish, matematik metod yordamida ishlash va elektron- hisoblash texnikasidan quyidagicha foydalaniladi:
- zaxiralami hisoblash uchun keltirilgan maiumotlarini tayyorlash, geofizik tadqiqotlar natiajalarini izohlash;
- sinash ishlarining dastlabki ma’lumotlarini tayyorlash, ular sifatini nazorat qilish va baholash, sinash ma’lumotlari koeffitsientlariga tuzatishlar kiritish;
- uyumning geometrizatsiyasi, ulami shakli, izochiziqlari va boshqa grafik materiallarining EHM xaritasida tasvirlanishi;
- neft, gaz va kondensat zaxiralarini hisoblash va uyum chegarasi yoki uning qismida komponentlaming tarkib topishi, jumladan soni matematik modelidan foydalanish;
- hisoblash parametrlarini baholash uchun o‘zaro bogiiqlik tahlilidan foyda¬lanish;
- zaxiralami hisoblashning aniq baholash uchun statik tadqiqotlar o‘tkazish, konning ishlatish jarayonida olingan natijalarga asoslangan holda razvedka ma’lumotlarini taqqoslash kerak bo‘ladi.
Matematik metod va elektiron hisoblash texnikasidan foydalanishda qabul qi- lingan algoritm va programmalarini asoslab berish, ulaming tavsifini keltirishdan iborat.
Razvedka qilingan neft va gaz zaxiralarini sanoat miqyosida o‘zlashtirish uchun tayyorlanganligi uyumning olchami va geologik tuzilishining murakkabligidan qat’iy nazar iqtisodiy samaradorlik darajasi bilan aniqlanadi.
Ehimoliy (sanoatda о‘zlashtirishga tayyorlanadigan) zaxiralar.
Bunday zaxiralarga quyidagilar kiritiladi:
- В toifa (b,v bandlari)dagi zaxiralar;
- S1 toifa (g,e bandlari)dagi zaxiralar;
- S2 toifa (a,b bandlari)dagi zaxiralar.
Bu zaxiralar haqiqatda qazib oliiadigai zaxiralami (B+S1+S2) toifalar bilan baholangan zaxiralarga teng yoki undan ortiqroq bo‘lishi ehtimolini kamida 50% boiishini ta’minlashi kerak.


XULOSA

Xulosa qilib aytganda har bir mamlakat o‘zini neft va gaz resurslari va zaxiralarini tasnifmi tuzishda qanday kriteriya va standartlami qabul qilishini o‘zi hal qiladi.

Neft va gaz bo'yicha geologiya-qidiruv ishlari belgilangan vazifalarga va yer qa'rini o'rganish holatiga qarab, ularning har biri bosqichma-bosqich bo'linadigan mintaqaviy, qidiruv-baholash va qidiruv bosqichlariga bo'linadi.
Agar izlash, qidirish va ishlatish jarayonida uyumlar bo’yicha olinadigan ma’lumotlarning hajmi va sifati uyumlarni o’rganishning aniq bosqichlari bilan bog’lansa, unda zaxiralarni toifalarga ajratishning mazmuni tushunarli bo’ladi. Aniqlangan uyumlar bilan bir qatorda neftgazli gorizontlar va qatlamlarda hamda izlash burg’ilash bilan o’rganilmagan litologik-stratigrafik komplekslarda mavjudligi geologik-geofizik tadqiqotlar va geologik tuzilishi haqidagi tasavvurlarga asosan taxmin qilingan.
Konlarning zaxiralari va neft va gazning istiqbolli resurslari geologik qidiruv ishlari va konlarni ishlatish natijalari bo’yicha hisoblanadi. Konlarning zaxiralari va neft va gazning istiqbolli resurslari haqidagi ma’lumotlardan halq xo’jaligi tarmoqlarini rivojlanish va joylashtirish sxemalarini ishlab chiqish, geologik qidiruv ishlarini rejalashtirishda foydalaniladi, konlar bo’yicha zaxiralar haqidagi ma’lumotlar esa qazib chiqarish tashkilotlarini, neft va gazni tashish va kompleks qayta ishlash korxonalarini loyihalashda foydalaniladi. Neft va gaz resurslarining mavjudligi umumiy geologik tuzilmalar, ilmiy izlanishlar, geologik, geofizik va geokimyoviy tadqiqotlar natijalari asosida yirik regionlar, neftgazli hududlar, viloyatlar, tumanlar, maydonlar chegarasida taxmin qilinadi. Konlarning zaxiralarini aniqlashda neft, gaz, kondensat va ularning tarkibidagi ajratib olish texnologik va texnik iqtisodiy hisoblashlar bilan asoslangan komponentlar (etan, propan, butan, oltingugurt, geley, metallar) alohida hisoblanadi va qayd etiladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1. 
   E.A. Bakirov, V.I. Yermolkin, V.I. Larin i dr. Geologiya nefti i gaza Uch. Pos. Nedra 1989.
   
2. 
   V.G. Kanalin, M.G. Ovanesov, V.P. Shugrin. Neftegazopromislovaya geologiya i gidrogeologiya Moskva. Nedra 1985.
   
3. 
   I.X. Abrikosov, S.N. Gutman. Obshaya, neftyanaya i neftepromislovaya geologiya. Moskva. Nedra 1982.
   
4. 
   M.A. Jdanov. Neftegazopromislovaya geologiya i podschet zapasov nefti i gaza. Moskva. Nedra 1986.
   
5. 
   N.G. Sereda, V.M. Muravyov. Osnovi neftyanogo i gazovogo delo. Moskva. Nedra 1980.
   
6. 
   N.G. Bobritskiy, V.A. Yufin Osnovi neftyanoy i gazovoy promishlennosti. Moskva. Nedra 1988.
   
7. 
   A.V. Mavlonov. Neft va gaz koni geologiyasi. Toshkent 1992.
   
8. 
   L.F. Petryashin, L.G. Lisyaniy. Oxrana prirodi v neftyanoy i gazovoy promishlennosti. Lvov. Visha shkola 1984.
   
9. 
   N.A. Sidorov. Burenie i ekspluatatsiya neftyanix i gazovыx skvajin. Moskva. Nedra 1982.
   
10. 
    V.M. Muravev. Razrabotka i ekspluatatsiya neftyanix i gazovix skvajin. Moskva. Nedra 1986.
    

Neft va gaz jurnali. Toshkent 1997.