Bayonlar totlam I

2-S IN F
BAYON  USTIDA  ISH LASH
Ik k in ch i  s in f ona  tili  dasturida o‘quvchilarni  o‘qituvchi  rahbarligida 
hajm i  uncha  k atta  bo‘lm agan  (4 0 -5 0   so‘zli)  m atnlardan  savollar 
y ordam ida bayon  yozishga  o‘rgatish  tavsiya  etiladi.
0 ‘qituvchining  oldida  ikkinchi  s in f  o‘quvchilarini  b erilgan  tayyor 
reja  asosida  bayon  yozishga  o‘rgatish  vazifasi  turadi.  0 ‘quvchilar 
yozuv  taxtasiga  yozilgan  savollarni  to‘g ‘ri  o ‘qishi  va  u larning  m a’nosini 
tushunishi,  rejadagi  savolga  aniq  javob  berishi,  qayta  hikoyalashda  va 
yozm a  bayonda  o‘zining  javoblarini  rejadagi  savollar  tartibida  berishi 
lozim.
Y ozm a  nutq  m alakalarini  m ustahkam lash  uchun  o ‘quvchilarni 
bayonda  o‘zlari  yoza  oladigan  so‘zlardan  foydalanishga  o‘rgatish  lozim .
Shuni  nazarda  tutib,  to‘plam da  tay y o r  reja  asosida  bayon  yozish 
uchun  m atn lar  berilgan.
M atn lar asosida bayon yozishda uning m azm unini  ochuvchi savollar 
orqali ta h lil qilish kerak. H ikoya m azm unini tahlil qilish o‘q uvchilarning 
hikoyadagi asosiy fikrni va hikoya qism lari o‘rtasidagi bog‘lanishni bilib 
olishiga  yordam   beradi.  Bu  esa  m azm unni  tushunm asdan  shunchaki 
eslab  qolishning  oldini  oladi.
Ikkinchi  sin f  o‘quvchilarining  reja  bilan  ishlashidagi  asosiy  talab 
u larn in g   savollarni  to‘g‘ri  o‘qishi  va  ularn i  m atn  qism lari  bilan  b o g ia y  
olishidir.  Bayon yozishga o‘rgatish  va un i  yozishda  quyidagi  ish  usulla- 
ridan  foydalanish  m um kin:
I.  Ikkinchi  sinfda  o‘quvchilarni  m atn  bilan  tan ish tirish d a  ishni 
tayyorgarlik  m ashqlaridan  boshlash  (m atn  o ‘quvchilar  ko‘z  oldida 
bo‘ladi)  m aqsadga  muvofiqdir.  C hunki  bu  ish  keyinchalik  bayon 
yozishdagi  qiyinchiliklarning  oldini  oladi.  S huningdek,  o‘qituvchi 
o ‘quvchilarni  m atnni  asta-sekin  o‘qiganda  eshitishga,  uning  m azm unini 
o‘zlashtirishga  o‘rgatadi.  2-sinfda  bajariladigan  barcha  m ashq  tu rlari 
reja  bilan  alohida  ishlashni  talab  qilm aydi.  C hunki  reja  tay y o r  holda 
beriladi.  (Sarlavha  tanlanadigan  m ashqlar  bundan  mustasno.)
II.  Ikkinchi  sinfda  gap  ustida  ishlashga  katta  aham iyat  b erish   talab 
qilinadi. M atnni tahlil qilish yo‘li bilan  sodda gaplarni  tu zish  ko‘nikm asi 
m ustahkam lanadi.  M atnni tahlil qilib,  reja savollari  ustida ishlash zarur. 
B u  sohadagi  asosiy  ishlar quyidagilardan  iborat:
12

---

1.  H ikoya  yoki  u ning  qism laridagi  gaplar  sonini  aniqlash;  b a’zi 
gaplarda  nim a  va  kim   haqida  gapirilganini  ko‘rsatib  berish.
2.  0 ‘qilgan  reja  savollari  nechta  gapga  tegishli  ekanini  aniqlash.
3.  G apdagi  so‘zlar  sonini  hisobga  olish;  tarkibidagi  so‘zlarni  eslab 
qolish.
4.  Savolda  uchram agan  so‘zlarni  gapdan  topish.
M asalan:  D urdona  kitobini  qanday  saqlaydi?  Savol  o‘rniga  gapdan 
«ozoda»  so‘zi  topib  yoziladi.
Reja  savollariga javob  tayyorlash  sintaktik  ishni  talab  qiladi.  Ikki-uch 
gapni  o‘z  ichiga  olgan  savollarga  javob  tayyorlash  vaqtida  keyingi  gap 
m a’nosini  tushuntirib  beradigan qo‘shimcha  savollar berilishi  mumkin.
Sintaktik  ishni  bajarganda  ba’zan  yozuv  taxtasiga  yozilgan  parchani 
yoki  gapni  qisman  tahlil  qilishga  to‘g‘ri  keladi.  Ko‘pincha,  bolalar  gapdagi 
so‘zlar tartibini buzadilar. 0 ‘qituvchi bolalarga gapdagi so‘zlarni tartib bilan 
joylashtirishni o‘rgatishi  shart.  Shu m aqsadda  quyidagi  usullar ishlatiladi:
1.  Yozuv  taxtasiga  biror-bir  so‘zi  tu sh irilg a n   v a  uning  o‘rnida  savol 
m a’nosini  bildirgan  so‘z  tu rg an   gaplar yoziladi.  So‘ngra  shularga javob 
beruvchi  so‘zlar  qo‘yib  gaplar  yoziladi.
M asalan:  C hum oli  nim a  topib  oldi?  C hum oli  do n   topib  oldi.
2.  G ap  so‘zlar  tartib i  o‘zgartirilgan  holda  yozuv  taxtasiga  yoziladi.
M asalan:  chum oli,  chaqirdi,  o'rtoqlarini.  Shu  so‘zlarning  tartibiga
mos  chizm a  yozuv  taxtasida  beriladi.  C hizm a:  n im a   nim alarini  nim a 
qildi?  Endi  so‘roqlar  o‘rniga  m os  so‘zlarn i  qo‘yib,  Chum oli  o'rtoqlarini