Mustaqil o‘zlashtirish uchun
Leksema o‘rganish obyekti va uning qirrasi o‘rganish
predmeti sifatida
O‘rganish predmeti
Tilshunoslikning qaysi
bo‘limi, yo‘nalishlarida
o‘rganiladi
Leksemaning kelib chiqishi va
rivojlanishi
Diaxronik
leksika
Leksemaning
tilning
muayyan
davrdagi xususiyati
Sinxronik leksika
Leksemaning boshqa leksemalar
bilan paradigmatik munosabatlari
Struktural leksika
Leksemaning
tabiatdagi
ifodalovchilari bilan aloqalari
Naturalistik leksika
Ma’lum
bir
tildagi
leksemani
qarindosh bo‘lmagan boshqa tildagi
leksema bilan
qiyoslash
Tipologik leksika
Bir tildagi leksemani shu til bilan
qarindosh
bo‘lgan
boshqa
til
materiallari bilan qiyoslash
Qiyosiy leksika
Leksemaning
inson
ruhiyatiga
ta’siri, uni qabul qilish va hosil
qilish
xususiyatlari
Psixolingvistik leksika
Leksemaning jamiyatga ta’siri, nutq
jarayonidagi
o‘ziga
xosliklari,
ularning ijtimoiy ahamiyati
Sotsiolingvistik leksika
Leksemaning bir til hududida
tarqalish xususiyatlari
Areal leksika
Leksemaning leksikografik talqini
Leksikografiya
Leksemaning xususiyatlari juda ko‘p bo‘lib, uni o‘rganuvchi
leksikologiya turlarini ko‘plab keltirish mumkin.
Struktur yondashuvda so‘z leksikologik nazariyasining asosiy
vazifasi, uning alohidaligi va o‘ziga xosligi mezonini tiklashdir.
Birinchi holatda so‘z so‘z birikmasi bilan qiyoslanib, uning tugal
shakllanganlik va alohidalik belgilari ochiladi. So‘zning nutqdagi
112
analitik shaklining lisoniy asosi yoritiladi. Ikkinchi holatda
so‘zning turli grammatik shaklidan hosil qilingan lisoniy
invariantini tiklash xususida so‘z boradi. Shu munosabat bilan
grammatik shakl olgan leksema – so‘zshakl tushunchasi
muayyanlashtiriladi. Shuningdek, leksemaning turli nutqiy –
fonetik,
morfologik, leksik-semantik variantlari o‘rganiladi.
Lug‘aviy birlikning semantik tahlilida, ular (lug‘aviy birliklar)
leksik semantika – semasiologiya tadqiq manbayiga aylanadi.
Bunda so‘zning tushuncha (signifikat) va borliqdagi atalmish
(denotat)ga munosabati o‘rganiladi. Semasiologiyada so‘zning
semantik xususiyati – bir ma’nolilik va ko‘p ma’nolilik, umumiy
va xususiy, mavhum va muayyan, bosh va hosila, to‘g‘ri va
ko‘chma ma’nolari tekshiriladi. Bunda asosiy e’tibor so‘zning
semantik strukturasiga, so‘z ma’nolari tipi va ularni ajratish
mezoniga, so‘z ma’nolarining o‘zgarishi va taraqqiyoti, so‘zning
ma’nosini yo‘qotishi va grammatik formantga aylanishi –
desemantizatsiya hodisasiga qaratiladi.
Funksional
yondashuvda
so‘zning
nutqda
voqelanish
jarayonidagi roli, shuningdek, boshqa lisoniy sath birliklari
voqelanishiga, ular umumiy ma’nolarining parchalanishiga
qo‘shgan «hissasi» tekshiriladi. Masalan,
odamcha so‘zida
odam
leksemasi -
cha morfemasining «kichraytirish-kamsitish» ma’nosini
qizcha so‘zidagi «kichraytirish-erkalash» ma’nosidan farqlagan,
morfologik sath birligi bo‘lgan
-cha morfemasining «kichraytirish»
umumiy ma’nosini parchalab, uning birini ikkinchisidan ajratgan.
Leksikologiya leksikaga til sistemasidagi ichki sistema sifatida
qaraydi. Shuningdek, o‘zaro ma’noviy umumiylikka ega bo‘lgan
lug‘aviy birlik yanada kichik, ichki sistemacha sifatida qaraladi.
Shu asosda katta va kichik, ichki sistemalarning pog‘onali, bir-
birini tashkil etuvchilik munosabati ochiladi. Masalan,
olma, o‘rik,
nok kabi ho‘l meva nomi bir sistemani tashkil etadi. Sabzavot nomi
boshqa bir sistemani tashkil qiladi. Ular yuqoriroqda yana
birlashadi – kichik sistemachalardan tashkil topgan «meva-
sabzavot nomi» sistemasini tashkil qiladi va umumlashtirish
yuqoriga qarab davom etaveradi.
113
Leksik aljabr:
[ko‘lam] – [katta] = [...] – [gulobi]
[yuz] – [bashara] = [...] – [josus]
[afzal] – [abzal] = [...] – [tom]
[bosh] – oyoq = [...] – [tub]
Nuqtalar o‘rniga tegishli so‘zlarni qo‘ying.
Tilning lug‘aviy tarkibi bir xil emas. So‘zlar turli asosga ko‘ra
ko‘plab turlarga ajratiladi. Masalan, qo‘llanish darajasiga ko‘ra
umumiy iste’mol va chegaralangan (yoki xususiy) leksika,
qo‘llanish davriga ko‘ra eskirgan so‘z, zamonaviy so‘z va
neologizm, qo‘llanish doirasiga ko‘ra dialektizm, professionalizm,
jargon kabi turlarga bo‘linadi.
Leksikologiya til lug‘at tarkibining boyishini o‘rganganda
uning 3 tipini ajratadi. Bulardan 2 tasi (yangi so‘z yasash, so‘zni
yangi ma’noda qo‘llash) ichki boyish imkoniyati bo‘lsa, bittasi
tashqi (so‘z o‘zlashtirish) imkoniyatdir.
Lug‘aviy birlikning borliqqa munosabatini o‘rganish –
leksikologiyaning muhim aspektidan biri. Bunda ularning kishi
hayotiga, amal qilayotgan davrga munosabati ochiladi. Masalan,
yaqin o‘tmishda
savdogar so‘zida salbiy ottenka bo‘lgan bo‘lsa,
bugungi kunda ijobiy bo‘yoqli so‘z sifatida keng iste’molda.
Amaliy leksikologiya leksikografiya (lug‘atchilik), tarjima,
lingvopoetika va nutq madaniyatini o‘z ichiga oladi. Ularning har
biri leksikologik nazariyani boyitadi. Masalan, tarjima qiyosiy
leksikologiya uchun qimmatli materiallar beradi.
Nazariy leksikologiya leksikada lisoniy va nutqiy jihatlarni
farqlab, ularning sistemasiy munosabatlarini tadqiq qiladi.
Leksikologiya o‘z o‘rganish predmeti tadqiqida umumlingvistik
tadqiq usul – distributiv (so‘zning chegarasini belgilash,
morfologik strukturasini aniqlash), substitutsiya (so‘zlar ma’noviy
xususiyatlarini tahlil etish), komponent tahlil (leksema va so‘zlar
ma’noviy tarkibini aniqlash), transformatsion va statistik
metodlaridan foydalanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
