Baxtiyor mengliyev

Mantiqiy mushohada uchun 
“Unlilar bo‘yicha beshinchisi ortiqcha”: 
1)
 
ilon, quloq; yelak, o‘lan; taloq. 
2)
 
albatta, oshiq, beshik, bo‘shang, ilm.
  
Ortiqchasini toping. 
 
Undoshlarning  zidlanishi.
  Undosh  fonemalar  artikulyatsion 
o‘rniga ko‘ra quyidagi binar ziddiyatli munosabatlarga kirishadi: 
a) “lab-lab~ til oldi”: [
p
]~[
t
]; [
b
]~[
d
]; [
m
]~[
n
]; [
f
]~[
s
]; [
v
]~[
z
]; 
[
f
]~[
sh
]; [
v
]~[
l
]; [
v
]~[
r
]; 
b) “lab-lab – til o‘rta”: [
f
] ~ [
y
]; [
v
] ~ [
y
];  
d) “lab-lab – til orqa”: [p] – k; b – k; f – x; v – g; 
e) “lab-lab – bo‘g‘iz”: 
f 
– 
h
; 
v 
– 
h
;  
f) “til oldi – til orqa”: 
t 
– 
k
; 
t 
– 
q
; 
d 
– 
g
; 
s 
– 
x
; 
z 
– 
g
; 
n 
– 
g
.  
Hosil  bo‘lish  usuliga  ko‘ra  undosh  fonemalar  quyidagi 
ziddiyatli munosabatda bo‘ladi:  
a) “portlovchi-sirg‘aluvchi”: 
p 
– 
f
; 
b 
– 
v
; 
t 
– 
s
; 
d 
– 
z
; 
t 
– 
sh
; 
k 
– 
x
.  
Ayrim  fonemalar  affrikat  fonemalar  bilan  teng  qiymatli 
ziddiyatda bo‘ladi: 
t 
– 
ng
, 
d 
– 
dj
. 
Sirg‘aluvchi  fonemalar  ham  affrikat  fonemalar  bilan  teng 
qiymatli ziddiyat hosil qiladi: 
sh 
– 
ch
, 
j 
– 
dj
. 
Yana quyidagi ziddiyatli juftliklar mavjud:  
a) “portlovchi – shovqinli – burun sonanti”: 
b 
– 
m;d 
– 
n;g – n
;  
b) “sirg‘aluvchi – sonant”: 
z 
– 
l
; 
j 
– 
r
;  
d) “shovqinli sonant – burun sonant”: 
l 
– 
n
; 
r 
– 
n
;  
e) “yon sonant – titroq sonant”: 
l 
– 
r
; 
f) “titroq sonant – til o‘rta sonant”: 
f 
– 
y
.
 
99

---

16-jadval  
 
FONEMALAR
 
p
 
b
 
f 
v
 
t 
d
 
s 
z 
ch
 
j 
sh
 
j 
k
 
g
 
g‘
 
q
 
x
 
h
 
m
 
n
 
ng
 
y
 
l 
r 
sho
vqi
nl
i
 
+
 
+
 
+
 
+
 
+
 
+
 
+
 
+
 
+
 
+
 
+
 
+
 
+
 
+
 
+
 
+
 
+
 
+
 
 
 
 
+
 
 
 
sonor
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
+
 
+
 
+
 
 
+
 
+
 
jar
angl
i 
 
+
 
 
+
 
 
+
 
 
+
 
 
+
 
 
+
 
 
+
 
+
 
+
 
 
 
+
 
+
 
+
 
+
 
+
 
+
 
jar
angs
iz
 
+
 
 
+
 
 
+
 
 
+
 
 
+
 
 
+
 
 
+
 
 
 
+
 
+
 
+
 
 
 
 
 
 
 
p
or
tl
ovchi
 
+
 
+
 
 
 
+
 
+
 
 
 
+
 
 
 
+
 
+
 
+
 
 
+
 
 
 
 
 
 
 
 
 
si
rg‘
al
uvchi
 
 
 
+
 
+
 
 
 
+
 
+
 
 
 
+
 
+
 
 
 
 
 
 
+
 
 
 
+
 
+
 
+
 
 
A
ff
ri
kat
 
 
 
 
 
 
 
 
 
+
 
 
 
+
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
100

---

T
it
roq
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
+
 
B
ur
un
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
+
 
+
 
+
 
 
 
 
Y
on
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
+
 
 
L
abi
al
 
+
 
+
 
+
 
+
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ti
l ol
di
 
 
 
 
 
+
 
+
 
+
 
+
 
+
 
+
 
+
 
 
 
 
 
 
 
 
 
+
 
 
 
+
 
+
 
til 
o‘
rt
a
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
+
 
 
 
ti
l or
qa
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
+
 
+
 
 
 
 
 
 
 
 
+
 
 
 
 
chuqur
 t
il
 or
qa
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
+
 
+
 
+
 
 
 
 
 
 
 
 
 
b
o‘
g‘
iz
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
+
 
 
 
 
 
 
 
101

---

Mantiqiy mushohada uchun
 
Undoshlar  bo‘yicha  asosiy  birlashtiruvchi  belgisini  topib, 
qatorni davom ettiring: 
1)
 
 tana, yanoq, karomat, qalamdon, ... 
2) havas, qish, kuldon, ...
 
 
Undoshlarning nutqiy voqelanishida lisoniy ziddiyatlarning 
so‘nishi.
 Fonemalar nutqda voqelanar ekan, yuqorida aytilganidek, 
tovushlar  tarkibida  egallagan  o‘rni  (pozitsiyasi),  boshqa  nutq 
tovushlari  bilan  munosabatiga  ko‘ra,  o‘zining  lisoniy  sifatlarini 
saqlab qolishi ham, sharoit taqozosiga ko‘ra ma’lum darajada yoki 
butunlay  o‘zgartirib  yuborishi  ham  mumkin.  Bunday  o‘zgarishlar 
darajalanadi.  Shu  boisdan  fonemaning  nutqda  o‘zgarishlarini 
ikkiga bo‘lish mumkin: 
1)
 
miqdor o‘zgarishlari; 
2)
 
sifat o‘zgarishlari. 
Buni 
dialektikadagi 
sifat 
o‘zgarishlarining 
miqdor 
o‘zgarishlariga  o‘tishi  qonuni  asosida  tushuntirish  va  tushunish 
mumkin. 
 
Mustaqil o‘zlashtirish uchun 
Miqdor o‘zgarishlarining sifat o‘zgarishlariga o‘tishi 
Miqdor  o‘zgarishlarining  sifat  o‘zgarishlariga  o‘tishi  – 
dialektikaning  uchta  qonunidan  biri.  Bu  qonunni  faylasuf  Hegel 
ta’riflab  bergan.  Unga  ko‘ra,  rivojlanish  murakkab  jarayon, 
taraqqiyotda  avval  miqdor,  keyin  sifat  o‘zgarishi  sodir  bo‘ladi. 
Predmet  yoki  hodisaning  rivojlanishi  avval  asta-sekin  ro‘y 
beradigan  miqdor  o‘zgarishidan  boshlanadi.  Miqdor  o‘zgarishi 
me’yor  chizig‘iga  yetgach,  sifat  o‘zgarishi  sodir  bo‘ladi.  Masalan, 
bola ulg‘ayayotganda jismoniy jihatdan ma’lum me’yorga yetgach, 
yigit  tusini  oladi  –  unda  yangi  sifat  paydo  bo‘ladi.  Yoki  tungi 
qorong‘ulik  kamayib,  bu  kamayish  ma’lum  me’yorga  yetgach, 
kunduz boshlanadi.  
Miqdorning ma’lum bir darajasi yangi sifatni keltirib chiqaradi. 
Miqdor  o‘zgarishining  sifat  yangilanishini  keltirib  chiqarishi 
me’yor bilan belgilanadi. Masalan, 22-dekabrda tun va kun tengligi 
102

---

mavjud.  Bunda  me’yor  12  soat.  Tun  bu  me’yordan  o‘tishi  bilan 
yangi sifat  – qish mavsumi boshlanadi. 22-martda esa buning aksi 
yuz beradi.  
Miqdor  o‘zgarishi  nisbatan  sokin,  uzluksiz  davom  etsa,  sifat 
o‘zgarishi  uzilishli,  sakrashsimon  bo‘ladi.  Rivojlanish  jarayonida 
eski  sifatning  yangi  sifatga  aylanishi 
uzluksizlikning  uzilishi
  yoki 
sakrash
 deb ataladi.  
Sakrash  —  rivojlanish  jarayonida  qonuniy  sodir  bo‘ladigan 
burilish nuqtasi, taraqqiyot zanjiridagi zaruriy halqa.  
Miqdor  o‘zgarishlarining  sifat  o‘zgarishlariga  o‘tishi  qonuni 
dialektikaning  boshqa  qonunlari  singari  ilmiy  bilish  va  amaliy 
faoliyat  uchun  katta  ahamiyatga  ega.  U  bizga  tilning  ham 
rivojlanish  jarayonini  to‘g‘ri  tushunib  olish,  lison  va  nutq 
hodisalarini to‘g‘ri baholashga yordam beradi. 
Fonemalarning  nutqda  o‘z  lisoniy  xususiyatlarini  o‘zgartirishi 
me’yor  chizig‘iga  yetmasa,  bu  nutq  tovushi  shu  fonemaning 
AHVOsi,  tajallisi  bo‘lib  qolaveradi.  Masalan, 
qo‘lim
  so‘zida  [
o‘
] 
tovushining  ta’sirida  [
i
]  fonemasi  o‘z  xususiyatini  biroz 
o‘zgartiradi. Ya’ni unda lablanmaganlik lablanishga tomon  o‘sadi, 
lekin  bu  o‘zgarish  me’yordan  o‘tmaydi.  Natijada  sifat  o‘zgarishi 
yuz bermaydi – [
i
] tovushi [i] fonemasi doirasidan chiqib ketmaydi. 
Biroq 
iqtisod
  so‘zida  [
q
]  fonemasi  talaffuzda  [