Baxtiyor mengliyev

a
)  unlisi  (
o
)  tarzida  yoki  (
a
)  bilan  (
o
) 
oralig‘ida talaffuz qilinadi.  
91

---

Nutq  tovushlarining  o‘z  mohiyatini  saqlab  qoladigan  qulay 
sharoiti  kuchli  pozitsiya  deyiladi.  Masalan,  alam  va  olam 
so‘zlaridagi  (
a
)  va  (
o
)  unlilarining  talaffuz  sharoiti  kuchli 
pozitsiyaga misol bo‘ladi.  
Bir 
nutq 
tovushini 
boshqasidan 
farqlovchi 
belgilar 
kuchsizlanadigan,  tovushlararo  farqlar  so‘nadigan  pozitsiya 
kuchsiz  pozitsiya  deyiladi.  Masalan, 
qanot
  so‘zidagi  (
a
)  tovushi 
voqelanayotgan  pozitsiya  kuchsiz  pozitsiya  hisoblanadi.  Chunki 
talaffuzda (
a
) tovushini (
o
) tovushidan farqlash qiyinlashadi. Yoki 
kitob
 so‘zi oxirida (
b
) tovishini (
p
) tovushidan, 
qiz
 so‘zi oxirida (
z
) 
tovushini (
s
) tovushidan farqlash qiyin.  
Ana shu kuchsiz pozitsiyalar imloda xatoliklar kelib chiqishiga 
sabab bo‘ladi.  
Ammo  esda  tutish  lozimki,  daryo  turli  darajadagi  qirg‘oqlarda 
qanchalik  eshilib-buralmasin,  kengayib-toraymasin,  baribir  u  bitta 
daryo,  boshqa  daryoga  aylanib  ketmaydi.  Lekin  bizning 
ko‘zlarimiz  daryoni  turli  o‘rinlarda  ko‘rib,  bir  holatini  ikkinchi 
holatiga o‘xshata olmay, hayratlanadi, xolos. 
 
Unli fonemalarning asosiy belgilariga ko‘ra tasnifi quyidagicha 
(15-jadval): 
15-jadval 
Fonemalar 
Asosiy belgilari 
 
Tilning 
ko‘tarilish 
darajasi 
Lablanish belgisi 
 
Yuqori  O‘rta  Quyi  Lablang
an 
Lablanmagan 
[
i
] 
+ 
 
 
 
+ 
[
u
] 
+ 
 
 
+ 
 
[
o‘
] 
 
+ 
 
+ 
 
[
o
] 
 
 
+ 
+ 
 
[
e
] 
 
+ 
 
 
+ 
[
a
] 
 
 
+ 
 
+ 
92

---

Jadvaldan  ko‘rinadiki,  tilning  ko‘tarilish  darajasiga  ko‘ra  unli 
fonemalar  uch  pog‘onali,  lablanish  belgisiga  ko‘ra  ikki  pog‘onali 
sistemani hosil qiladi.