Baxshullayev Ma’rufjon Fizika fanidan Mustaqil ish Mavzular

Baxshullayev Ma’rufjon
Fizika fanidan
Mustaqil ish
Mavzular
1.Fazaviy o’tishlar
2.Vakumda elektr toki

1.Fazaviy o’tishlar
Biz suyuq gazsimon holatlarning qattiq holatga o‘tishi, ya'ni kristallanish va aksincha o‘tish, erish va qaynashni ko‘rdik. Avval VlI bobda suyuqlikning bug‘ga o‘tishini - bug‘lanishni va aksincha o‘tish – kondensatsiyani ko‘rdik. Bu barcha fazoviy o‘tishlarda jism yoki tegishli o‘tishning yashirin issiqligi (erish isiqqligi, bug‘lanish issiqligi va h.k) sifatida energiya ajratadi yoki energiya yutadi. Energiyaning yoki energiya bilan bog‘liq bo’lgan boshqa kattaliklar, masalan, zichlikning sakrashsimon o‘zgarishi bilan bo‘ladigan fazaviy o‘tishlar birinchi tur fazaviy o‘tishlar deb ataladi. Birinchi tur fazaviy o‘tishlar uchun modda xossalarining sakrashsimon, ya’ni juda qisqa temperaturalar intervalida o‘zgarishi xarakterlidir. Binobarin, aniq o‘tish temperaturasi yoki o‘tish nuqtasi haqida, masalan, qaynash nuqtasi, erish nuqtasi va hokazo haqida gapirish mumkin. Fazaviy o‘tishlar temperaturalari tashqi parametr – p bosimga bog‘liq, berilgan temperaturada o‘tish sodir bo‘ladi. Fazaviy muvozanat chizig‘i bizga ma'lum bulgan Klapeyron - Klauzius tenglamasi bilan ifodalanadi:

Bu yerda, L - o‘tish molyar issiqligi, V₁ va V₂ har ikkala fazaning molyar hajmlari.Birinchi tur fazaviy o‘tishlarda yangi faza birato‘la butun hajmda paydo bo‘lmaydi.Dastlab yangi fazaning markazlari hosil bo‘lib so‘ngra ular o‘sib butun hajmga tarqaladi. Markazlarning hosil bo‘lish protsessi bilan suyuqlikning kondensatsiyasida duch kelgan edik. Kondensatsiya uchun chang zarralari, ionlar va hokazo ko‘rinishida kondensatsiya markazlari bo‘lishi zarur. Xuddi shuningdek, suyuqlikning qotishi uchun kristallanish markazlari bo‘lishi zarur. Bunday markazlar bo‘lmaganida bug‘ va suyuqlik o‘ta sovigan holatda bo‘lishi mumkin. Masalan, 10°C temperaturada ham, agar suv toza bo‘lsa, uzoq muddat muzlamasligini kuzatish mumkin. Biroq shunday fazaviy o‘tishlar ham bo‘ladiki, ularda aylanish butun hajmda kristall panjaraning uzluksiz o‘zgarishi, ya'ni panjarada zarralarning o‘zaro qayta joylashishi natijasida darhol ro‘y beradi. Bu ma’lum temperaturada panjara simmetriyasining o‘zgarishi, masalan, past simmetriyali panjaraning yuqori simmetriyali panjaraga aylanishiga olib kelishi mumkin. Bu temperaturada fazaviy o‘tish ikkinchi tur fazaviy o‘tish deb ataladi. Ikkinchi tur fazaviy o‘tish sodir bo‘ladigan bu temperatura Kyuri nuqtasi deb ataladi. Bu birinchi marta ferromagnetiklarda ikkinchi tur fazaviy o‘tishlarini kashf qilgan olim Per Kyuri sharafiga shunday deb atalgan. Holat bunday uzluksiz o‘zgarganida o‘tish nuqtasida ikki turli fazaning muvozanati bo‘lmaydi, chunki o‘tish butun hajmda birdaniga sodir bo‘ladi. Shuning uchun o‘tish nuqtasida U ichki energiyaning sakrashi ham ro‘y bermaydi. Demak, bunday o‘tishda o‘tish yashirin issiqligining ajralishi ham, ro‘y bermaydi. Biroq o‘tish nuqtasidan yuqori va past temperaturada modda turli kristall modifikatsiyali bo‘lgani uchun ularning issiqlik sig‘imi turlicha bo‘ladi. Demak, fazaviy o‘tish nuqtasida issiqlik sig‘imi, ya’ni ichki energiyadan vaqt bo‘yicha olingan hosilasi sakrashsimon o‘zgaradi. Garchi o‘tish nuqtasida hajmning o‘zi o‘zgarmasa-da, hajmiy kengayish koeffitsienti sakrash bilan o‘zgaradi. Shunday ikkinchi tur fazaviy o‘tishlar ham borki, ularda holatning uzluksiz o‘zgarishi kristall strukturasining o‘zgarishini bildirmaydi, biroq bu o‘tishlarda holat birdaniga butun hajmida o‘zgaradi. Bunday tur o‘tishlarning eng mashhuri moddalarning ferromagnit holatdan ferromagnit bo‘lmagan holatga o‘tishidir, bunday o‘tish Kyuri nuqtasi deb atalgan temperaturada sodir bo‘ladi; ba’zi metallarning normal holatda o‘ta o‘tkazuvchan elektr qarshiligi yo‘qoladi. Ikkala holda ham o‘tish uzluksiz va birdaniga butun hajmda o‘zgaradi. Suyuq geliyning Ne I holatdan Ne II holatga o‘tishi ham ikkinchi tur o‘tishga misol boladi. Bu barcha hollarda o‘tish nuqtasida issiqlik sig’imining sakrashi kuzatiladi. Shu munosabat bilan ikkinchi tur fazaviy o‘tish temperaturasi ikkinchi nomga ega boiib, unga Kyuri nuqta deb ataladi. Fazaviy o‘tishlarning qanday bo’lishini endi batafsilroq ko‘raylik. Fazaviy aylanishlarda asosiy rolni fizikaviy kattaliklarning fluktuatsiyalari o‘ynaydi. Biz fluktuatsiyalar bilan suyuqliklardagi muallaq qattiq zarralarning Broun harakati to‘g‘risida gapirganimizda duch kelgan edik.