Баслаўыш класс оқыўшыларының оқыўды түсиниў ҳәм өзлестириўдиң психологиялық тийкарлары

Баслаўыш класс оқыўшыларының оқыўды түсиниў ҳәм өзлестириўдиң психологиялық тийкарлары.
Ажинияз атындағы НМПИ Тәлим хам тәрбия теориясы хәм методикасы (баслаўыш тәлим) 1-курс магистранты Назарова Несибели


Таяныш сөзлер: Баслaўыш класс,қызығыушылык, когнитив, яд, дыққат.
Ключевые слова: Начальный класс, заинтересованость, когнитив, память, внимание.
Key words: Primary class, interest, cognitive, memory, attention.
Республикамызда улыўма орта билим бериуди системалы реформалаўдың устин туратуғын бағдарларын белгилеў, өсип киятырған жас әуладты руухый-этикалық хәм интеллектуаллык раўажландырыўды сапа тарепинен жана дәрежеге көтеру, оқыў-тарбия процессине тәлимниң инновациялық формалары хәм усылларын енгизу мақсетинде Өзбекстан Республикасы Президентиниң 2019 жыл 29 апрелдеги «Өзбекистан Республикасы Халық тәлими системасын 2030 жылға шекем раўажландырыў консепсиясын тастықлаў хаққындағы»ғы ПП-5712-санлы пәрмани қабыл етилген [1].
Оқыў процесси талай қурамалы болып, ол бир ўақыттың өзинде бир неше анализаторларды өз ишине алады, яғни визуал, сөйлеў-мотор ҳәм сөйлеў-еситиў. Оқыўға қызығыўшылық - бала саналы оқыўды жақсы билгенинде ҳәм оқыў ушын тәлимди когнитив мотивлерди раўажландырғанда пайда болады. Оқыў искерлигин өзлестириўдиң шәрти де оқыў усылларын билиў, текстти семантикалық қайта ислеў усыллары, өз-өзинен раўажланбаўы керек болған арнаўлы бир көнликпе ҳәм көнликпелерди ийелеў болып табылады [2, п. 21].
Психологлар әдетде оқыў процессинде уш тийкарғы басқышты ажыратып көрсетеди:

1. 
   Бул сөзлерди ақыллылық пенен қабыл етиў. Оқыў қәбилети, биринши нәўбетте, адам олардан алыныўы мүмкин болған сөзлерди ҳәрип пенен шама ете алыўын көрсетеди. Оқыў процеси тек бала ҳәриплерди көрип, берилген ҳәриплер бирикпесине сәйкес келетуғын сөзди тәкирарлай алатуғын ямаса еслей алатуғын дәуирден баслап шама етиўимиз мүмкин. Оқыў процессинде тек ғана физиологикалық (көриў), бәлки интеллектуал процесслер (яд, дыққат, ақыл ) қатнасады. Оқыў процессинде ҳәриплер мәлим бир сөздиң рәмизи ретинде ислейди. Сол себепли, оқытып атырғанда, адам тек ғана бир ҳәрипти басқасы менен байланыстырады хәм сөздиң биринши ҳәриплерин көргенинде, анық талқыланып атырған қубылысты тезлик пенен шама етеди.
   
2. 
   Оқылған сөзлер менен байланыслы мазмунды түсиниў. Оқылған ҳәр бир сөзди оқыўшы санасында түсиниў көбинесе өзгерислерге алып келеди. Гейпара жағдайларда бул санада жанлы суўретлердиң пайда болыўы, басқаларында ҳәр қандай сезимлер, тилеклер, абстракт логикалық процесслер санасында оянады, яғни оқылған зат ҳеш нәрсеге алып келмейди. Елементар тәкирарлаў буннан тысқары болып, ақыл етилген сөз тәризинде байланысады.
   
3. 
   Оқыўды баҳалаў. Шығарманы тек ғана оқыў, бәлки анализ қылыў, сын көзқарастан атақ бериў де зәрүрли әҳмиетке ийе болады. Бул уқып ҳәммеге де тән емес [3, п. 78-79].
   

Психологлардың пикирине қарағанда, мүтажлик оқыўдың тийкарғы мотивы болып табылады. Оқыў ерте балалықтан уйретиледи. Балада биринши нәубетте оқыўды үйрениў, яғный бөлек ҳәриплерден, сөз ҳәм гәплерден сөз жаратыў процесин өзлестириў керек болып, дәслепки басқышларда қызығыўшылық оятады.
Оқыў процесин толық өзлестиргеннен кейин, оқыўшының мотивы өзгереди, тек ғана жазылған затларды оқыўға, бәлки оның мәнисин түсиниўге де қызығыўшылық пайда болады. Аз-аздан оқыў процесиниң мотивлери қурамаласады ҳәм баланың алдына жазылған заттың арқасында жатқан мәлим мағлыўматларды табыў мақсети пайда болады [5, 112].
Оқыў көнликпелерин қәлиплестириў үйрениў процессинде узақ ҳәм мақсетли процесс болып табылады. Т.Г.Егоров [2] оқыў процесин уқып ретинде қәлиплестириўдиң 4 басқышын анықлады:
Биринши басқыш. Даўыслы ҳәрип белгилерин өзлестириң. Бул дәуир пүткил хатқа шекем ҳәм литерал дәуир даўамында даўам етеди. Бул дәуирлерде оқыў процесиниң психологиялық компоненти басқаша болады.
Бул басқышта балалар сөйлеў ағымын, гәплерди анализ қылыўды, сөзлерди буўын ҳәм даўысларға болиўди үйренеди. Студент сөйлеўден алынған даўысты тийисли ҳәрип пенен бөлиўи керек. Кейин ҳәриплер буўынларға, буўынлар сөзлерге бирлестириледи. Өз гезегинде алынған сөзлер аўызша сөйлеў сөзлери менен байланысады.
Оқыў процесин ҳәм сөйлеўдиң даўыс тәрепин өзлестириў, даўысларды сөзлерден парықлаў ҳәм ажыратыў қәбилетинен басланады. Соннан кейин, балалар визуал тәризде ақыл етилиўи мүмкин болған ҳәм мәлим даўыслар менен анықланған ҳәриплерди үйрениўди баслайды. Даўыс-ҳәрип системасын үйрениўдиң бундай избе-излиги оқыў процессинде биринши нәубетте график суўретлер берилиўи менен байланыслы, яғный бул ҳәриплер, кейинирек олар даўыс мəнисине сәйкес келеди. Ҳәриплер болса мәлим белгилер болып, сөйлеў даўысының белгилери болып табылады.
Жоқарыда айтылғанларға тыйкарланып, ҳәриплерди табыслы ассимиляция қылыў төмендеги жағдайларда мүмкин болады :
• Оқыўшы сөйлеў даўысларын парықлай алады, даўыстың анық суўретине ийе болады, ол басқаларға да, артикуляцияга да қоспайды.
• Оқыўшы сөйлеўдиң улыўмаласқан даўысы, фонема ҳаққында түсиникке ийе болады. Сөйлеў ағымында айтылатуғын ҳәм бөлек-бөлек корреляция етилмейтуғын даўыслар [4, п. 132].
Ҳәр бир даўыс өз даўысында түрлише болып табылады. Бул оның сөздеги позициясына байланыслы. Соған қарамай, бала тек ғана даўысты сөзден ажыратып қоймай, бәлки оның турақлы болмаған қәсиетлерине қарамастан, даўыс вариантларының гейпара тийкарғы турақлы сапасын услай алыўы керек. Ҳәрипти даўыс пенен ассимиляция қылыў ҳәм салыстырыў механик характерге ие, ҳәриплерди үйрениў болса оның визуал суўретин корсетиўден басланады.
Хат бир-бирине салыстырғанда космоста түрлише жайласқан бир неше бөлимлерге ие болған қурамалы график елемент ретинде қабыл етиледи. Психологлардың атап өтиўише, балаға уқсас елементлер арасындағы парқдан көре уқсас түрли елементлерди үйрениў огада аңсат. Бул айырмашылықлардың орнатылыўы дифференциал процесине тийкарланғанлығы көзқарасынан түсиникли, бул өз гезегинде балада кешлеў раўажланады ҳәм қозғатыўшыга қарағанда халсиз болып табылады.
Хатты үйренип шыққаннан кейин, студент буўынларды, кейин болса бул ҳәрип менен сөзлерди оқыўды үйрениўди баслайды. Бирақ соны умытпау керек, оқыў процессинде бул басқыштағы визуал ақыл бирлиги ҳәрип болып табылады. Бала биринши буўынның биринши ҳәрибин кабыл етеди, ол даўыс менен салыстырылады, кейин екинши ҳәрибинен кейин ғана ол бир буўынға бирлеседи. Бул соны көрсетеди, визуал ақыл ҳәриппе-ҳәрип әмелге асырылады, сол себепли оқыўшы бир ўақыттың өзинде пүткил буўынды қабыл етпейди [5, п. 145].
Бул басқышта оқыў тезлиги ҳәм оқылып атырган сөзлердиң қәсиетлерине байланыслы болады.
Туўрысында, әпиўайы даўыссыз + даўыслы буўынлар (па, аўа, мә) еки даўыссызды бирлестирген буўынларға қарағанда тезирек оқылады (тра, жүз).
Оқыўды түсиниў процесин характеристикалайтуғын бир қатар айрықшалықлар бар. Оқылган сөзди аңғарыў тек даўыс шығарып айтылғаннан кейин жүз береди. Соған қарамай, ҳәтте аўызша сөз мудамы да биринши рет таныс болған аўызша сөйлеў сөзи менен байланысыўы мүмкин емес. Усының себебинен, бала көбинесе оқыған затын тусинбестен алдын бул сөзди бир неше рет айтады. Бул ўакыт соны көрсетеди, түсиниў сөзди визуал қабыл етиўден узақ болып табылады.
2. Буўынлы оқыў басқышы. Бул басқышда даўыслардың буўынларға синтези қыйыншылықсыз жүз береди. Оқыў процессинде буўын демде сәйкес келетуғын даўыс комплекси менен байланысады. Буўын қашаннан берли оқыў бирлиги ўазыйпасын атқарады.
3. Ақылдың интеграл усылларын қәлиплестириў басқышы. Бул басқыш аналитик оқылыўынан синтетик оқыў техникасына өтиў басқышы есапланады. Бала қашаннан берли әпиўайы ҳәм таныў сөзлерди пүтин оқый алады. Соған қарамай, даўыс -буўын дүзилиси тәрепинен қыйынлаў сөзлер еле да буўынларда оқылады [4, б. 137].
4. Синтетик оқыў басқышы. Бул басқышны сөзлер ҳәм сөз группалары сыяқлы пүтин оқыў техникасы менен характеристикалаў мүмкин.
Жоқарыда айтылғанлардың барлык мағлуматларды улыўмаластырып, төмендеги жуўмақларды шығарыўымыз мүмкин: оқыў жазба ҳәм аўызша сөйлеў менен бирликте көрип шығылады, бирақ соған қарамай, оның психофизиологикалық механизмлери тәрепинен талай қурамалы процесс болып табылады.
Қәлиплескен аўызша сөйлеў, сөйлеўдиң фонетикалық -фонематик, лексик-грамматик тәреплери, кеңисликтеги суўреттиң жақсы раўажланғанлығы, визуал анализ ҳәм синтез саналы оқыў маманлығын табыслы ийелеўдиң тийкарғы шәрти болып табылады. Баслаўыш класс болып, бир класстан екиншисине өтиў, дүняға көз қарасын кеңейтиў, баланың оқығанын анализ қылыў қәбилетин раўажландырыў, окып атырган текстлерди түсиниў ҳәм хабарлылық дәрежеси де асады.