Баҳром ирзаев туркистон жадидларининг

Абдуваҳҳоб Муродий (“А.М.”)
Қизил байроқ. 1922 йил 4 август.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

83
Туркистоннинг тараққиёт йўллари
“... рус Туркистони мозийға эмас истиқболга ҳам 
моликдир. Лекин Хитой Туркистон (Шарқий Турки
-
стон )табиий-жуғрофий сабабларга биноан, ҳеч вақт 
темир йўллар тўғрисида аҳамиятга молик бўла ол
-
мағонидан, фақат мозийға моликдир”
Мусташриқ (шарқшунос)
 
Бартольд.
(Бартольднинг ушбу йилнинг августида Туркистон 
давлат нашриёти томонидан бостирилиб чиқорилган 
“Туркистон тарихи” деган рисоласидан)
Ўзининг техниқовий иқтисоди ва маънавий та-
раққиёт даражаси билан қуруни вусто (ўрта асрлар) 
замонидан йироқ кетмаган Туркистон – Оврупо мада-
нияти билан суғорилган Руссия давлатига қўшилғон 
бўлғонлиғидан –ўзининг ҳаётида кўрилиши эҳтимоли 
бўлмағон буюк бир инқилоб даврини кечирди. Ҳо-
ким миллатнинг ишчилар синфининг ўз элида ва Тур-
кистонда кўрсатган буюк жаали биландунёға келган 
ижтимоиёт ва сиёсат денгизининг буюк тўлқинлари 
энди секин-секин тинчланиб тадрижий оқим равиши-
га кирмакдадир чунки, ҳаётдан мақсад тараққиёт, та-
раққиёт бўлса тадрижийлик билан бўладир.
Инқилоб натижасида тузилган кўп жумҳурият-лар-
дан иборат буюк Руссия қўшма жумҳуриятининг ҳар 
ўлкаси ҳозир ўзининг тараққиёт ва обод истиқболи 
йўлларини истагали киришди. Биз ўзимизнинг ис-
тиқболимизни Овруполилар даражасида равшан кўра 
олмасак ҳам бу тўғрида ўйламоққа мажбурмиз. Ҳеч 
бўлмағонда ўзимизнинг иймон қилғон Лавҳ маҳфуз 
бетларига кўзимизни тикиб, ундан бир қанча эҳтимол-
ни чиқармоғимиз керак.
Инсон ўзи моддий бадан ва маънавий жондан ибо-
рат бўлғонидек унинг бутун ҳаёти ҳам маънавий ва 
моддий унсурлардан иборатдир. Бинобарин инсон ҳа-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

84
ётининг тараққиёти ҳам ўшал икки йўл билан борса 
керак.
Туркистон халқларининг моддий ҳаёти Туркистон-
нинг жаҳон савдо майдонида тутқон ўрниға, ўзининг 
табиатига ва фуқаронинг қўллағон ишлаб чиқариш 
усулларига боғлонғондир.
Туркистоннинг дунё савдо майдонида тутқон ва-
зияти XVII асрдан бери тубан даражада қолиб келди. 
Бу аср умуман мусулмон мамлакатларининг таназзул 
даври бўлиб, таназзулнинг ҳам кўп сабаби карвон йўл-
ларининг аҳамияти кетиб, ғарблилар тарафидан денгиз 
йўлларининг юксалтирилиши эди. XIX асрда ҳам Тур-
кистон Ғарбий Овруподан узоқ бўлғонлиғи учун, та-
раққиёт томонидан бошқа мусулмон мамлакатларидан 
ҳам тубан даражада турди. XX асрнинг бошида ҳам 
қўшнимиз бўлган Эрон халқи сиёсий фикрлар билан 
суғорилиб, ўз элида саноат турғизиш ва четларнинг 
таъсиридан қутулиш йўлида қон тўккани муддатда 
бизнинг Туркистон тинч ухламоқда эди. фақат Русси-
ядан темир йўл келиб, савдо майдонининг кенгайиши 
билан Туркистоннинг савдоси, пахта деҳқончилиги ва 
унинг давоми бўлган пахта завод саноати бир қанча 
юксалди. Бундан очиқ англашиладир ки бизнинг мо-
зийимизни порлоқ қилғон – элимиздан ўтган карвон 
йўли бўлса, истиқболимизни порлоқ қилғучи, элимиз-
ни жаҳон савдо майдониға тутошдирғувчи улуғ темир 
йўлдир. Улар бизнинг савдомизни кенгайтур, биз-
га бойлиқ ва ободлиқ берур ва ўзимизга катта саноат 
турғазишга имкон очар.
Туркистон иқлимининг қизғинлиғи ва ерининг 
мунбитлиги уни доим қийматлик ҳосилот берувчи зи-
роат мамлакати равишида қолдирғусидир. Иккинчи 
томондан Туркистон тоғларининг маъданга бойлиғи 
бунда тоғ саноатининг юксалишига сабаб бўлғусидир. 
Бу икки асос – ҳаётни таъмин қилиш йўлларининг юк-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

85
салиши натижасида (пахта заводлари, ипак фабрикла-
ри, маъдан заводлари шекилли) катта саноатнинг бо-
шқа хиллари ҳам юксалгусидирлар.
Туркистоннинг табиий бойлиқларини ишлата 
олғали, катта саноатни турғизгали ва натижада янги 
темир йўллар ўтказгали кучи етсун ҳозирги хўжалик-
дан ортиб қолиб тўпланғон бойлиқнинг бўлиши ке-
рак. Ҳозирги зироатнинг маҳсулотини ортдириш учун 
бирдан-бир чора бўлса зироатда ҳар хил янги ишлаб 
чиқориш усуллари, янги қуроллар ва машиналарни 
қўлланишидир. Ҳозир бу қуролларни Овруполилардан 
олтун баробарига олишга тўғри келганидек, келгусида 
ҳам ҳар хил саноат қуролларини Овруполилардан со-
тиб олишға мажбур бўламиз. Машина қанча қиммат 
бўлса ҳам уни қўллашимиз керак. Чунки, ул бизнинг 
бойлиғимизни ортдира оладир. Буни Ғарб давлатлари-
нинг ҳаётида машинанинг тутқон ўрни исбот қиладир.
Туркистоннинг моддий истиқболи порлоқ, чун-
ки ул табиатда бой яратилган ва жуғрофий жиҳат-
дан унғой ўрунда туродир. Фақат бу истиқболға қа-
раб тезроқ ҳаракат қилишимиз лозим. унинг йўлида 
бўлғон ҳамма тарихий монеълар билан тадрижий ра-
вишда курашиб, уларни йўқ қилишимиз керак. Мана 
бунинг учун бизнинг иқтисодий бойлиғимиз билан 
баробар, истиқболни равшан кўргувчи, фанний ишлаб 
чиқариш усуллари билан таниш катта савдо-саноат 
ишларини юргиза олғучи маънавий кучимиз ҳам бўли-
ши керак. Бул кучимиз бўлмағонда бизнинг ҳаракати-
миз кўр кишининг аста қадамларига ўхшар (!).
Ҳозирғи тарихий монеъларимиздан муҳимлари, 
албатта, кўп асрлардан бери ўз бурчагимизга қомолиб 
ғофил қолишимиздан келган нодонлиғимиз ва диний 
хурофотдир. Буларнинг орқасида кечилиши минг ма-
ротаба ортиқ оғир монеълиқ тоғлар турадир ки улар 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

86
келгусида биздан бениҳоят жасорат ва ижтиҳод кута-
дирлар.
Ҳозир нодонлиқ ва хурофот билан курашганимиз-
да ички Руссия татарларининг инқилобғача ўтказган 
тарихий тажрибаларидан кўп ибрат олаоламиз. Унда-
ги каби бизнинг бу дардимизнинг ҳам буюк қуроллари 
матбуот, мактаб ва театрдир. Бизда буларнинг ҳар қай-
сиси бор. Локин, улар ўзларининг ўзларининг тарихий 
вазифаларини ерига етказа оладирғон даражада эмас-
дирлар. Бизнинг янги мактабларимиздан шул вақтға-
ча халқ ҳуркиб келди. Матбуотдан узоқ турди. Театр-
ни англамади. Чунки, буларнинг ҳар қайсиси ўзининг 
ўзининг асосий вазифасининг ҳайкал мужассами бўла 
олмади. Халқнинг руҳига эҳтиёт билан яқинлашиб, 
унга таъсир ижро қила олмади. Ҳар бир халқнинг уй-
ғониш даврида ғоят муҳим ўрин тутадирғон бу уч 
буюк қуролни ўз вазифаларининг руҳи билан суғориш 
бизнинг навбатдаги ишимиздир.
Бу ишларимизнинг орқасида зироат, суғориш 
ишларида ва саноат, савдо иқтисодиёт доираларида 
Оврупо усуллари билан ишлай олғувчи мутахассислар 
етиштириш иши турадир. Бунинг учун бизнинг Ов-
рупо тилларини ўрганишимиз ва Ғарб мактабларида 
илм-ҳунар таҳсил қилишимиз лозим келадир.
Обод ва озод истиқболнинг ва синфий муваффақи-
ятларнинг бизнинг шеклли орқада қолғон халқ учун 
энг яқин бошланғич йўллари ушбулардир. Бизнинг та-
дрижий тараққиётимиз шул йўллар билан борса керак. 
Акс ҳолда, биз ўз мозийимиздан узулиб халқнинг ғур-
батда қолишига сабаб бўлурмиз.