|
Haywan organizminde suwdiń muġdari fiziologiyaliq roli hám almasiwi
Suw tiri materiyaniń áhmiyetli komponentleriniń biri.Haywan organizminde bolsa birinshiden, barliq kletka hám toqimalardiń quramliq bólegi sipatinda, ekinshiden hár túrli zatlar ximiyaliq ózgerislerge ushiraytuǵin ortaliq sipatinda xizmet qiladi, hámde oniń ózi organizmde bolatuǵin gidroliz, gidrataciya hám degidrataciya, oksidleniw hám sintezleniw reakciyalarinda qatnasadi
Suw óz baǵdarinda kúshli eritiwshi, sonday aq óziniń fizikaliq qásiyeti menen organiz ushin áhmiyetli.Sebebi organizmdegi kóp ǵana zatlardiń soriliwi, tarqaliwi hám olardiń almasiwi suwli ortaliqta boladi.Soniń ushin mineral zatlardiń almasiwi suwdiń almasiwi menen tiǵiz baylanisli.
Tiri organizmde tiykarǵi issiliq suwdiń issiliq siyimliliġi menen saqlanip turadi, hámde óz náwbetinde organizmde suwdiń tarqaliwina sarplanatuǵin energiya esabinan organizmniń artiqsha qizip ketpewinen saqlaydi.Soniń ushin suwdiń teri arqali ajiralip shiǵiwi organizm ushin úlken áhmiyetke iye.
Normal jáǵdayda saqlanǵanda hám paydalanǵanda haywan organizminde payda bolatuǵin issliq energiyasiniń 30-35% i teri hám ókpe arqali suwdiń tarqaliwina sarplanadi.Sirtqi temperaturaniń artiwi menen organizmde bunday energiyaniń sarplaniwi artadi. Nátiyjede 20% den artiq suw sezilmegen dárejede ter menen shiǵarilip jiberiledi.Miynet etkende hám sirtqi temperatura kóterilgende terdiń ajiralip shiǵiw processi artip baradi.Bul bolsa dene temperaturasiniń normada saqlaniwin kóterilip ketpewin támiynleydi.Eger organizde usi process bolmasa,dene temperaturasi kóterilip ketip keri aqibetlerge alip keliwi múmkin.
Organizmdegi suwdiń muǵdari haywanniń jasina qarap parq qiladi.Úlken jastaǵi haywan organizminde suwdiń muǵdari 50-60% ti quraydi, jas mallarda bolsa 75-80%in quraytuǵinli aniqlanǵan.Jasi artip barǵan sayin organimdegi suwdiń muǵdari kemeyip baradi.Haywan organiminde suw bir tegis tarqalmaǵan, yaǵniy organizmdegi hár túrli suyiqliqlar, organ hám suyiqliqlar quraminda oniń muǵdari hár qiyli.Biologiyaliq suyiqliqlarda( sidik, silekey, ter hám asqzan shiresi) 95-98% in suw quraydi.Qan quraminda 82-83% ke shekem suw boladi.Bulshiq et toqimalar, júrek hám basqa organlarda suwdiń muǵdari az bolip 70-75% ti quraydi.Bawir ózinde kóp muǵdarda suw toplawshi organlar.Oniń toqimalarinda, 80% ke shekem suw boladi.Haywan terisinde bolsa 70% ke shekem suw boladi.
Bulshiq et toqimalariniń quraminda saqlanatuǵin suwdiń muǵdari basqa organ toqimalari quraminan biraz az bolsada, lekin haywan denesindegi suwdiń yariminan kóbi bulshiq etlerde boladi, sebebi bulshiq etler kólemi hám muǵdari jaǵinan organizmdegi basqa toqimalarǵa salistirǵanda biraz kóp.
Uliwma organizmde jaylasiwina qarap,suw birikken yamasa erkin halda boliwi múmkin.Bulardi kletka ishindegi hám sirtindaġi dep táriypleydi.Erkin haldaǵi, yaġniy kletka sirtindaǵi suwǵa organizmdegi kóp ǵana biologiyaliq suyiqliqlardi: sidik, qan plazmasi,limfa suyiqliǵi, arqa miy suyiqliǵi, as sińiriw shireleri hám kletkalar arasindaǵi suyiqliqlar quramindaǵi suwlar kiredi.Dene toqimalari quramina kiretuǵin, ásirese gidrofil kolloid eritpeler(suwda jaqsi eriytuǵin beloklar) micellalari arasindaǵi túyinlerde jaylasqan suwlar háreketsheńligin biraz joǵaltqan turaqli yaki birikken formada boladi.
Ayirim teńiz haywanlariniń, máselen meduzalar organizminiń 98-99% suwdan ibarat bolip,meduzalar qurǵaq massasin quraytuǵin 1% ke jaqin jelim tárizli belok zatlar strukturasina birigip erkin jaǵdayin joǵaltadi.Gel jaǵdayǵa ótip belgili bir forma payda qiladi.
Uliwma organizm awqat jetispewshiliginen emes suw jetispewshiligine shidam bere almaydi. Suw jetispegende tiri organizmler nabit boliwi aniqlanǵan. Organizmnen 15-20% ke shekem suwdiń joǵaliwi dáslep qanǵa keri tásir kórsetip, organizmde belokli zatlardiń tarqaliwin kúsheyttiredi hám aqiri nabit boliwina alip keledi.
Organizmniń suwǵa bolǵan talabi tiykarinan ishiletuġin suw, hám aziqliq ónimler quramindaġi suw menen qandiriladi.Organizmnen shiǵarilip turatuǵin suwdiń muǵdari(buyrek, teri, ókpe ishek arqali) organizmge sirttan kiretuǵin suwǵa salistirǵanda biraz artiq boladi.Sonday aq buniń sebebi haywan organizminde endogen jaġdayda uglevod. Belok, hám maylardiń oksidleniwi nátiyjesinde turaqli bir muġdarda suw payda bolip turadi.Máselen hár túrli aziqliq ónimlerdiń 100 grammi oksidleniw nátiyjesinde organizmde endogen jaǵdayda tómendegi muġdarda suw payda boliwi aniqlanǵan:maydan-107 ml uglevodlardan 55,2 ml, beloktan-41,3 ml.
Tiri organizm ushin turaqli jaǵdayda suw ózlestirip hámde tiyisli organlar tárepinen shiǵarilip turiwi shárt.Buniń ózgerisi organizmniń tirishligine keri tásir kórsetiwi múmkin.Az suyiqliq ishilgende ajiralip shiǵip atirǵan sidiktiń kólemi azayadi.Nátiyjede sidik penen turaqli ajiralip shiǵip turiwi shárt bolǵan zatlar yaǵniy belokli zatlar almasiwiniń sońġi ónimleri- hár qiyli azotli birikpeler, mineral duzlar- natriy xlorid, fosfatlar organizmde toplanip qaladi.Bul bolsa óz náwbetinde qan, qan plazmasi, kletka shiresi hám kletka arasindaǵi suyiqliqlardiń osmotik basimin arttirip jiberiwge sebepshi boladi hám organizmdi qiyin jaǵdayǵa salip qoyadi.
Qanniń osmotik basimi turaqli asqazan hám ishektegi awqat botqasina salistirǵanda biraz joqari boladi.Soniń ushin suyiqliqlar tezde tábiiy jaġdayda ishek diywallari arqali qanġa soriladi.Buġan hesh qanday energiya sarplanbaydi, hám
qan suyilip ketpeydi, sebebi suw tezde qan arqali kletkalar arasindaǵi bosliqqa hám toqimalarǵa tarqalip bir jaġdaydan basqa jaġdaylarǵa, birikken hám erkin jaġdayǵa ótip ketedi.
Toqimalarǵa suwdiń ótiwi hám onnan shiǵip ketiwi processinde qan plazmasi áhmiyetli rol oynaydi.Sorilǵan artiqsha suwdi saqlap turiwda teri hám bawir áhmiyeli rol oynaydi.
Organizmdegi arnawli mexanizmler, yaġniy nerv sistemasi hám endokrin bezleriniń garmonlari haywan denesindegi hár qiyli toqimalarda suw koncentraciyasiniń turaqli bir dárejede saqlanip turiwin támiynleydi.Organizmde suw jetispewshiliginiń birinshi belgisi shóllew.Bul process júz bergende bas miy qabiġiniń belgili bir bólegi reflektor jol menen qozǵalip shóllewdi keltirip shiġaradi.
Uliwma alǵanda tiri organizmde zatlar almasiwi bir formada boladi.Soniń ushin suw almasiwi basqa zatlar- beloklar, maylar, uglevodlar hám mineral birikpelerdiń almasiwinan ajiratip bolmaydi.Olar bir-biri menen tiġiz baylanisli.Hátteki ayirim mineral duzlar(natriyli duzlar) toqimalarda suwdiń toplanip qaliwi kúshettirse, ayirimlari (kaliy, kalsiy duzlari) suwdiń organizmnen shiǵip ketiwin tezlestiredi.Organizmdegi hám aziq quramindaǵi belok uglevod hám maylardiń muġdari organizmniń suw balansina tásir kórsetedi.Máselen uglevodlarǵa(qamir awqatlar) bay awqat penen awqatlandirilǵanda organizm tez ósip toqimalarda suwdiń muġdari artǵanliġi aniqlanǵan.
Uliwma hár túrli patologiyaliq jaǵdaylarda suw almasiwiniń buziliwi processinde eki túrli jaǵday gúzetiledi: organizmde kletka hám toqimalardiń suwsizlaniwi yaki organizmnen ajiralip shiǵatuǵin suw muǵdariniń kemeyiwi esabinan suw toplamlari payda boliwi gúzetiledi.
Patologiyaliq jaǵdayda organizmnen buyrek arqali kóp muǵdarda sidik shiǵarip jiberiliwi gúzetiledi.Bul ásirese qantsiz diabet dep ataliwshi keselliklerde júz berip, haywan tez shólleydi.Sidik bolsa suyiq hám tómen salistirmali awirliqqa iye boladi.Lekin organimniń suwǵa bolǵan talabin sheklew múmkin emes, sebebi bul waqitta toqimalar biraz suwsizlanip qalip,haywan qiyin jaġdayǵa túsip qaliwi múmkin.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
