|
5.4 Lipidler hám olardiń almasiwi
Barliq tiri organizmlerdiń tirishligi ushin zárúr bolǵan biologiyaliq hám fiziologiyaliq áhmiyetke iye bolǵan maylar hám ózleriniń fizikaliq hám ximiyaliq qásiyetleri jaǵinan maylarǵa uqsas bolǵan zatlar yaǵniy may tárizli zatlar lipidler dep,mayǵa uqsas zatar bolsa lipoidler dep ataladi.Lipid hám lipoidler tábiyatta tiri organizmler quraminda uglerod hám beloklar menen birgelikte júdá keń tarqalǵan organikaliq birikpeler qatarina kiredi.
Lipidler yaǵniy maylar hám may tárizli zatlar haywan hám organizmine aziqliq zatlar arqali toplanip turadi. Organim toqimalarinda belgili muǵdarda lipid bar,olar may depolarinda zapas zat sipatinda kóp toplanadi,kóp muǵdarda kletka quraminda boladi. Ósimliklerde lipidler uglevodlardan sintezlenip,tiykarinan miywe hám dánlerde ásirese mayli dánlerde kóp boladi.
Haywan organizminde awisiq yaki háreketsheń may teri asti may qabatinda,ishki
parenximali aǵzalar átirapinda toplanadi.May depolari dep atalatuǵin bul toqimalarda,sonday aq bawirda toplanan awisiq maydiń muǵdari awqatlaniw shárayatina qarap júdá ózgerip turadi.Uliwma haywanlar derlik sheksiz muǵdarda may toplawi múmkinligin,bul maylar janilǵi sipatinda uglevod hám beloklarǵa qaraǵanda abzal ekenligin dáliyleydi.Maylar basqa zatlarǵa qaraġanda uǵlerod hám vodorodǵa bay,soniń ushin bir gramm maydaġi janilġi materiali bir gram uglevoddaǵi yaki beloktaǵiǵa qaraǵanda biraz kóp.May quraminda vodorod atomlari kóp bolġanliqtan olar janǵanda eki ese artiq boladi.1gr may janǵanda 1,07 g,1g uglevod janǵanda 0,55gr,1g belok janǵanda bolsa tek 0,41 g suw payda boladi.Kóbinese bul faktor suw jetkilikli bolmaǵan sharayatta jasaytuǵin haywanlar,ásirese máyekte embrionniń ósiwi ushin júdá áhmiyetli.Kletka komponentleriniń quraminda ushirasatuǵin turaqli maydiń qurami organimniń awqatlaniwina baylanisli emes,hátteki haywan uzaq waqit awqatlanbasada oniń awisiq mayi kemeyip ketsede oniń toqimalarinda kóp ǵana lipidler qaladi.Olar kletka dúzilisine baylanisli hám turaqli toqimalar quraminda boladi.
Lipidler awil xojaliq haywanlariniń uliwma salmaǵiniń 15-20% tin quraydi.Jaqsi baǵilǵan shoshqalarda bolsa 30% ke shekem boliwi múmkin.Maylar organizmde jaylasiw ornina qarap protoplazmatik ,rezerv hám awisiq maylar toparina bolip úyreniledi.Protoplazma quramindaǵi maylar kóbinese taza jaǵdayinda emes,beloklar menen birikken quramali jadayda boladi. Bularǵa lipoproteydlerdi misal qiliwǵa boladi.Uliwma lipidler tómendegi eki toparǵa bólinedi neytral hám lipoid(may tárizli) birikpeler.Lipoid birikpeler fosfatidler,sterin hám steridler,serobrazidler, ganglozidler hám mumlar siyaqli kishkene toparlarǵa bólip úyreniledi. Bul birikpelerdiń hámmesi haywan organizminde bolatuǵin bioximiyaliq frocesslerde hár túrli rol oynaydi.Máselen: neytral maylar haywan organizminde qurilis materiali sipatinda xizmet qilip, organizmniń tirishligi ushin sarplanatuǵin energiyaniń 20-30% i sol maylardiń oksidleniwi nátiyjesinde payda boladi yaǵniy bir gramm may oksidlengende 9,3 k.kal energiya payda boladi.
Maylardiń organizmde oksidleniwi nátiyjesinde payda bolatuǵin suwdiń, ásirese shólde jasawshi haywanlardiń suwǵa bolǵan talabin qandiriwda úlken áhmiyetke iye. Teri asti maylari bolsa organizmde issiliq saqlawda termoizolyatorliq waziypasin atqaradi.Ishki organlar átirapin orap alǵan maylar bolsa,organizmdi hár túrli tásirlerden qorǵaydi.Aziqliq quramindaǵi mayda eriwshi vitaminlerdi(A,D,E,K) mayda erip,qanǵa sińetuǵin jaǵdayǵa keliwinde maylardiń roli júdá úlken.hámde miy, bawir, bulshiq et quramina kirip, olardiń iskerligine jaqsi tásir kórsetedi.Srerid hám sterinler bolsa organizm iskerligi ushin zárúr bólǵan hár túrli biologiyaliq aktiv(vitamin D2 D3,ót kislotalari, jinisiy hám búyrek ústi bezi garmonlari siyaqli) zatlardiń sintezleniw processlerinde tuwridan tuwri qatnasadi. Cerobrazidler bolsa miy, bawir hám orayliq nerv sistemasi toqimalariniń quramina kiredi.
Haywan organizminiń tirishligi ushin lipoidlerdiń de áhmiyeti úlken.Máselen, fosfotidler maylardiń oksidleniwin aktivlestiredi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
