Bap new indd

gravitaciyalıq tartısıw kúshin
ańlatadı. Bul nızam 
álemdegi barlıq deneler ortasındaǵı óz ara tartısıw 
kúshin ańlatqanı ushın onı 
Pútkil dúnyalıq tartılıs nızamı
dep ataydı. Bul 
nızam tómendegishe táriyiplenedi:
Eki deneniń óz ara tartısıw kúshi olardıń massalarınıń kóbeymesine 
tuwrı proporcional hám olar arasındaǵı aralıqtıń kvadratına keri 
proporcional.
Eger óz ara tásirlesiwshi denelerdiń massaları 
m
1
= 
m
2
= 1 kg hám 
olardıń arasındaǵı aralıq 
r
= 1 m bolsa, (4)-formuladaǵı 
F
kúshtiń san 
mánisi 
G
ǵa teń: gravitaciyalıq turaqlı san jaǵınan hárbiriniń massası 1 kg 
hám arasındaǵı aralıq 1 m bolǵan eki deneniń arasındaǵı tartılıw kúshine 
teń. 1798-jılı inglis alımı Genri Kavendish onıń san mánisi tómendegige 
teńligin anıqladı:
G
= 6,67 · 10
–11
m
2
kg
2
N
. .
1/1,5 
= 
0,667 bolǵanı ushın máseleler sheshiwde 6,67 
· 
10
–11
N 
· 
m
2
/kg
2 
ornına 
m
2
1,5 ·10
10
kg
2
1 N
.
mánisinen de paydalanıw múmkin.
Pútkil dúnyalıq tartılıs nızamı tásirlesip atırǵan denelerdiń ólshemleri olar 
arasındaǵı aralıqtan júdá kishi bolǵan jaǵdaylarda, yaǵnıy zatlıq noqatlar 
ushın anıq orınlanadı. Shar formasındaǵı deneler ushın olar arasındaǵı 
aralıqtı sharlardıń orayınan ólshense, deneler arasındaǵı hárqanday aralıqta 
da (4)-formula orınlı ekenligi belgili boldı. Sonıń ushın denelerdiń Jerge 
tartısıwın esaplawda aralıqtı Jerdiń orayınan baslap alıw kerek. Jerdiń 
radiusı 6 400 km bolǵanlıǵı ushın dene Jerden birneshe onlaǵan kilometrge 
88-súwret.
Jer hám 
Qu yashtıń óz ara tartılıwı.
F
1
F
2
m
1
m
2

---

99
V bap. Sırtqı kúshlerdiń tásirinde denelerdiń qozǵalısı
kóterilgeninde de Jer menen tartısıw kúshiniń shamasınıń ózgeriwi derlik 
sezilmeydi. Átirapımızdaǵı barlıq deneler – mashina, adam, stol, stul, shkaf, 
hátteki, úyler de bir-birine tartısıp turadı. Bul kúshlerdiń shaması júdá kishi 
bolǵanlıqtan, olar sezilmeydi. Biraq, Jer menen Aydıń tartısıwınıń nátiyjesinde 
Ay táreptegi teńiz hám okean suwınıń birneshe metrge kóteriliwi, yaǵnıy 
okean menen teńizlerdiń suwlarınıń tasıwı baqlanadı.
Jipke qanday da bir deneni ildirip qoysaq Jer menen deneniń tartısıwınıń 
nátiyjesinde dene jipti Jerdiń orayı tárepke tartadı. Bul qubılıstı qurılısshılar 
úylerdi Jerge perpendikulyar túrde qurıwda paydalanıladı.