95
IV bap Háreket nızamları
Ulıwma alǵanda, Nyuton nızamları mexanikanıń hár qıylı máselelerin
sheshiwge imkaniyat beredi. Eger denege tásir etip atırǵan kúsh belgili bolsa,
deneniń qálegen waqıttaǵı traektoriyasınıń qálegen noqatındaǵı
tezleniwin
tabıw múmkin. Deneniń qozǵalısı, yaǵnıy onıń qálegen waqıttaǵı jaǵdayı
belgili bolsa, Nyutonnıń nızamlarınıń járdeminde denege qanday kúshtiń
tásir etetuǵınlıǵın anıqlaw múmkinshiligin beredi.
IV BAPQA TIYISLI QOSÍMSHA SHÍNÍǴÍwLAR
1. Massası 2 kg bolǵan dene jerge erkin túsedi. Denege tásir etip atırǵan
kúshti tabıń g = 10 m/s
2
dep alıń.
2. Massası 200 g bolǵan arbanıń 0,5 m/s
2
tezleniw menen qozǵalıwı ushın
oǵan qanday shamadaǵı turaqlı kúshtiń tásir etiwi kerek?
3. Temir jolda turǵan vagondı 2 kN kúsh penen iytergende, ol 0,1 m/s
2
tezleniw menen qozǵala basladı. Vagonnıń massasın tabıń.
4. Tınısh halda turǵan massası 0,5 kg dene turaqlı kúshtiń tásirinde
qozǵalıp, 5 s da 20 m júrdi. Denege tásir etip atırǵan kúshtiń shamasın tabıń.
5. Teń ólshewli gorizontal bette massası 100 g polat sharik tur. Eger
sharik gorizontal jaǵdayda 50 mN kúsh
penen iyterip jiberse, ol qanday
tezleniw alǵan bolar edi?
6. Teń ólshewli gorizontal bette turǵan arbaǵa 4 N turaqlı kúsh
penen
tásir etkende, ol 2 tezleniw aladı. Eger oǵan 6 N kúsh penen tásir etsek,
qanday tezleniw alǵan bolar edi?
7. 6-máseleniń shárti boyınsha hár eki jaǵday ushın arbanıń 1 s waqıt
ishinde alǵan tezliklerin tabıń.
8. Massası 2 000 kg bolǵan avtomobil 0,8 m/s
2
tezleniw menen qozǵala
basladı. Motor avtomobildi qanday kúsh penen qozǵalısqa keltiredi? Súykeliw
kúshleri esapqa alınbasın.
9. Bir-birine qarama-qarsı qozǵalıp atırǵan massaları 0,5 kg hám 1,5 kg
eki dene soqlıǵıstı hám ekewi de toqtap qaldı. Eger soqlıǵıspastan burın
birinshi dene 6 m/s tezlikte qozǵalǵan bolsa, ekinshi dene qanday tezlikte
qozǵalǵan?
10. Traktor telejkanı 10 kN kúsh
penen tartqanda, oǵan 0,5 m/s
2
tezleniw
beredi. Tartıw kúshi 30 kN bolǵan basqa traktor usı telejkaǵa qanday te
-
zleniw beredi?
11. Massası 80 t bolǵan reaktiv samolyottıń dvigatelleriniń tartıw kúshi
120
kN bolsa, samalyot tezlik alıwda qanday tezleniw menen qozǵalǵan?
96
Dinamika tiykarları
12. Massası 0,4 kg bolǵan topqa 0,01 s dawamında soqqı berilgende, ol
20 m/s tezlik aladı. Top qanday kúsh penen tebilgen?
13. 25 sm uzınlıqtaǵı jipke baylanǵan massası 100 g sharik sheńber boy
-
lap sekundına 2 ret aylanadı. Sharikke tásir etip atırǵan oraydan qashıwshı
kúshti hám orayǵa umtılıwshı tezleniwdi tabıń.
14. 13-máseleniń shártindegi sharik sekundına 4 ret aylandırılsa,
oraydan
qashıwshı kúsh hám orayǵa umtılıwshı tezleniw neshe ese artadı yamasa
kemeyedi?
15. 1 m uzınlıqtaǵı jipke baylanǵan dene hár sekundta 1 ret aylanadı. De
-
nege tásir etip atırǵan oraydan qashıwshı kúshtiń 10 N bolıwı ushın deneniń
massası qansha bolıwı kerek?
16. Batpaqlı jolda batıp qalǵan avtomobildiń dóńgeleginen 10 m/s te
-
zlikte ılay shashırap atır. Eger avtomobildiń dóńgeleginiń diametri 1 m,
atılıp atırǵan ılaydıń ortasha massası 5 g bolsa, batpaq qanday kúsh penen
shashıraǵan?
17. Motocikl cirk arenasında 25 m diametrli sheńber boylap 45 km/saat
tezlikte qozǵalmaqta. Eger motociklge tásir etip atırǵan oraydan qashıwshı
kúsh 2,5 kN ǵa teń bolsa, motocikl menen shofyordıń birgelikdegi massası
qansha boladı? Bunda motocikl qanday orayǵa umtılıwshı tezleniw aladı?
18. 2 N kúshtiń tásirinde 10 sm ge sozılǵan rezinanıń qattılıǵın tabıń.
19. Prujinalı tárezige 1 kg júk ildirilgende onıń prujinası 8 sm ge
sozılǵan. Prujinanıń qattılıǵın tabıń. Usı hám keyingi tiyisli shınıǵıwlarda
g = 10 m/s
2
dep alınsın.
20. Qattılıǵı 60 N/m bolǵan prujinaǵa júk ildirilgende, ol 5 sm ge sozıldı.
Prujinaǵa ildirilgen júktiń massasın tabıń.
21. Qattılıǵı 10 N/m bolǵan rezinaǵa 60 g bolǵan júk
ildirilgende qan
-
shaǵa sozıladı?
22. Bir tárepi biriktirilgen uzınlıqları birdey eki prujinanıń bos ushlarınan
uslap tartıldı. Bul jaǵdayda qattılıǵı 120 N/m bolǵan prujina 4 sm ge sozıldı.
Ekinshi prujina 3 sm ge sozılǵan bolsa, onıń qattılıǵı qansha boladı?
23. Massası 1200 kg bolǵan avtomobildi 0,3 m/s
2
tezleniw menen súyreg
-
ende, qattılıǵı 40 kN/m bolǵan trostıń qanshaǵa sozılatuǵınlıǵın tabıń. Súyke
-
liw kúshin esapqa almań.
