Bap new indd

Deformaciyalanǵan denede júzege kelip, 
sırtqı kúshke qarsılıq kórsetetuǵın jáne 
oǵan qarama-qarsı baǵıtlanǵan kúsh ser
-
pimlilik kúsh dep ataladı.
Oqjaydıń jibin tartqanımızda (79-súwret), rezina hám 
prujina sozılǵanda yamasa qısılǵanda sırtqı, 
F
s 
kúshine 
qarsı baǵıtlanǵan 
F
serp
kúshi payda boladı.
Guk nızamı
Tayanıshqa ornatılǵan 
l
o
uzınlıqtaǵı prujinaǵa 
m 
massalı júk ildiremiz. Oǵan tásir etiwshi 
F
salm
salmaq kúshi tómenge qaray baǵıtlanǵan boladı. 
Prujinanıń deformaciyalanıwınıń nátiyjesinde 
usı 
F
salm
kúshine qarama-qarsı baǵıtlanǵan 
F
serp
kúshi payda boladı (80-súwret). Nátiyjede pruji
-
na Δ
l
aralıqqa sozıladı: Δ
l
= 
l
– 
l
o
. Bul ańlatpa
-
da prujinanıń absolyut sozılıwı yamasa absolyut 
deformaciya delinedi. 
F
serp
serpimlilik kúsh 
F
salm
salmaq kúshine teńleskende, prujinanıń sozılıwı 
toqtaydı. Prujinaǵa tásir etiwshi kúshti arttır
-
saq, absolyut deformaciya da proporcional artıp 
baradı (81-súwret). Demek, serpimlilik kúshi absolyut sozılıwǵa tuwrı pro
-
porcional eken, yaǵnıy:
→
F
serp
~
→
∆
l
yamasa
→
F
serp
= – 
k
· 
→
∆
l .
(2)
Bunda 
k
– serpimlilik kúshi hám absolyut sozılıwdı baylanıstıratuǵın koef
-
ficient. Bunı deformaciyalanıp atırǵan prujinanıń qattılıǵı delinedi. (2)-for
-
muladaǵı (-) belgisiniń qoyılıwı serpimlilik kúshi menen absolyut sozılıwdıń 
qarama-qarsı baǵıtlanǵanlıǵın bildiredi.Bul formuladan 
k
nı tabamız: 
78-súwret.
Taxtanıń 
iyiliwi.
→
F
serp
→
F
t
a
b
→
F
serp
→
F
t
79-súwret.
Oqjay-dıń 
iyiliwi
→
F
serp
Δ
 l
l
l
0
→
F
t
80-súwret.
Prujinanıń sozılıwı.

---

91
IV bap Háreket nızamları
F
→
serp
k 
=
F
serp
. (3)
Xalıq aralıq birlikler sistemasında prujinanıń
qattılıǵınıń birligi N/m
(2)-formula tómendegishe ańlatıladı: