Bap new indd

23-§. QOZǴALÍS NÍZAMLARÍNÍŃ SHEŃBER 
BOYINSHA
QOZǴALÍSQA QOLLANÍLÍwÍ
Orayǵa umtılıwshı kúsh
Sheńber boylap birdey tezlik
-
te qozǵalatuǵın deneniń sızıqlı 
tezligi hár qıylı waqıtta hár qıylı 
baǵıtqa iye bolǵanlıqtan, dene 
tezleniw ge iye boladı. Bunday 
tezleniw di orayǵa umtılıwshı 
tezleniw, (
a
u
) deb atagan edik. 
Massası 
m
bolǵan sharik uzın
-
lıǵı 
R
jipke baylanǵan halda 
υ
sızıqlı tezlik penen aylandırıp atırılǵan 
bolsın (76-súwret), bunda sharik alǵan al orayǵa umtılıwshı tezleniwi 
a
u
tómendegishe ańlatılıwın bilemiz:
76-súwret.
Aylanbalı qozǵalısta sharikke tásir etip 
atırǵan kúshler. 
F
→
i
F
→
q
υ
→
R

---

87
IV bap Háreket nızamları
a
u
 =
υ
2
R
.


(1)
Deneniń qozǵalısındaǵı hárqanday tezleniwdi tek kúsh júzege keltiredi. 
Aylanbalı qozǵalısta tezleniw qanday kúshtiń tásirinde payda boladı?
Aylanbalı qozǵalısta tezleniw deneniń aylanıw orayına baǵıtlanǵan boladı. 
Aylanbalı qozǵalısta denege tásir etip atırǵan kúsh te tezleniwdiń baǵıtın
-
da, yaǵnıy aylanıw orayına umtılǵan. Demek, deneniń aylanbalı qozǵalısta 
bolıwı ushın oǵan barlıq waqıt sheńberdiń orayına baǵıtlanǵan kúshtiń tásir 
etip turıwı kerek. Eger ol kúsh bolmasa, dene jáne tuwrı sızıqlı teń ólshewli 
qozǵalısın dawam ettiredi. Deneniń aylanbalı qozǵalısın júzege keltiriwshi 
kúshti orayǵa umtılıwshı kúsh dep ataydı hám onı 
F
u
penen belgileymiz. 
Nyutonnıń ekinshi nızamınan 
F
u
= 
ma
u
ekenliginen:
F
u 
=
mυ
2
.
(2)