“БАҲолаш иши ва инвестициялар” кафедраси

a
k
1
) банкка 
тўланадиган фоизга қараганда камроқ. 
a
k
1
=Ир ·(л-Т)
Бунда Т-фойдага солиқ ставкаси; Иг- кредит бўйича фоиз ставкаси; 

---

Хўжалик субъектларидан олинган қарзлар банк кредитларидан қарзни тўлаш бўйича 
фарқ қилади. Фоиз харажатлари таркиби тўғрисидаги қарорга мувофиқ, бундай қарзларни 
ишлатганлиги учун тўланадиган фоизлар маҳсулот таннархига қўшилиши мумкин эмас. 
Шунинг учун бундай манбанинг капитал баҳоси тўланадиган фоиз ставкасига тенг. 
Облигацион қарзлар бўйича ҳолат ҳам шундай. Биринчидан, ҳар қандай компания ҳам 
облигация чиқаролмайди ва уни очиқ бозорга жойлаштиролмайди. Иккинчидан, бундай 
манбанинг баҳоси банк кредити баҳосига солиштирганда кўпроқ стихиялидир. Ҳар хил 
компаниялар ҳал хил шартлар остида кредит олиши мумкин. Шунга қарамасдан бундай 
ҳолатда фоизлар ставкасини маълум вақт олдиндан айтиб берилиши мумкин. Лекин гап 
облигацион қарз капитал баҳосининг амалий қиймати ҳақида кетар экан, бу ерда ҳолатни 
олдиндан айтиб бериш қийин. Учинчидан, облигацион қарзларни жойлаштириш махсус 
даллоллар (банкирлар уйлари, брокерлик ва молиявий компаниялар учун ва бошқалар) 
учун бундай манбанинг баҳоси қўшимча параметрига боғлиқ. 
Капитал баҳоси ҳисоби ҳолати мақсадга мувофиқ компаниянинг 3 та ўз маблағлари 
манбасидан ташкил топади: оддий ва имтиёзли акциялар, шунингдек тақсимланмаган 
фойда. Олдиндан шуни қайд қилиш керакки, охиргисида биз устав капиталидан ташқари 
жами ўз маблағлари манбасини ҳисоблаймиз. Албатта, бунда бир қанча шартлар бор, 
масалан, “тақсимланмаган фойда” ва “қайтариб берилмайдиган маблағлар” нафақат турли 
хусусият ва шаклланиш шароитига, балки турли капитал баҳосига эгадир. Устав 
капиталининг икки бўлиниш сабаби шуки, кўпгина илмий ишларда имтиёзи акциялар ҳеч 
қандай асоссиз оддий акция ва қарз капитали хусусиятларини жам этган кўрсаткич 
сифатида қаралади. Капитал баҳосини баҳолашдаги принципиал фарқлар оддий ва 
имтиёзли акциялар манбаси сифатида қаралади. 
Компания маблағларини тўлдиришда асосий манба бу реинвестициялаш фойдаси 
ҳисобланади, яъни компаниянинг жорий фаолиятини кенгайтиришда фойдаланилган ва 
янги инвестицион лойиҳаларда қўллашдир. Ўз навбатида, бу бир нечта хусусиятларга эга. 
Биринчидан, бу маблағ тез ва максимал мобилизациялашади ва қандайдир махсус 
механизм талаб қилмайди, яъни акция ва облигация эмиссия қилишдагидек. Иккинчидан, 
бир қанча фикрлар бўйича бу манба бошқаларга қараганда арзон, яъни эмиссия 
харажатлари йўқдир. Учинчидан, бу маблағларни инвестиция қилиш жараёни бир мунча 
осонроқ бўлади. 
Амалиётда ҳар бир компания ўз фаолиятини, шу билан бирга, инвестиция 
фаолиятини турли манбалар ҳисобидан молиялаштиради. Ўз фаолиятида фойдаланилган 
молиявий ресурслар учун фоизлар, дивидендлар ва бошқалар тўлайди. Шу билан бирга ўз 
иқтисодий салоҳиятини кўтариш учун зарур харажатлар қилади. Ҳар бир маблағ манбаси 
жорий манбаларни таъминлашдаги харажатлар суммасидагидек ўз баҳосига эга. Бу 
баҳолар орасидаги аниқ боғлиқликни кўрсатиш қийиндир. 
a
k
1
<
b
k
<
ps
k
<
rp
k
<
cs
k

---

Бунда 
a
k
1
- банк ссуда фонди баҳоси; кб - “облигацион қарз” капитал манбаси 
баҳоси; кпс – “имтиёзли акция” маблағ манбаси баҳоси; крп – “тақсимланмаган фойда” 
маблағлар манбаси баҳоси; кcс – “оддий акция” маблағ манбаси баҳоси.
Компания харажатларининг умумий суммасини характерловчи кўрсаткичлардан 
бири компания фаолиятига аванслаштирилган капитал баҳоси ҳам характерлайди ва 
капиталнинг ўртача тортилган баҳоси дейилади. 





1
j
dj
kj
WACC
Бунда кж - ж- маблағ манбаси баҳоси; дж - маблағарнинг умумий суммасидаги ж-
манбанинг улуши. 
Қуйидаги маълумотлар асосида компания капиталининг баҳосини аниқланг: 
Т/р 
Компания маблағлари 
манбаларининг номи 
Капитал 
қиймати, минг 
сўмда 
Капиталдаги 
баъзи бир 
манбаларнинг 
салмоғи (%)да 
Шу маблағ 
манбасининг 
баҳоси (%)да 
I. 
Ўз 
ва 
жалб 
қилинган 
маблағлар 
Шу жумладан: 
114.000 
76,5 
18 
1.1 
Имтиёзли акциялар 
31.000 
20,8 
20 
1.2 
Оддий 
акциялар 
ва 
тақсимланмаган фойда 
83.000 
55,7 
16 
II. 
Қарз маблағлари 
Шу жумладан: 
35.000 
23,5 
16 
2.1 
Узоқ муддатли кредитлар 
8.000 
5,4 
8 
2.2 
Қисқа муддатли кредитлар 
27.000 
18,1 
20 
ЖАМИ 
149.000 
100 
17,1 
Юқоридаги формула асосида компания капиталининг ўртача тортилган баҳосини 
ҳисоблаймиз. 
WАСС 
=
,%
17
100
4
,
1712
100
362
2
,
43
2
,
891
416
100
1
,
18
20
4
,
5
8
7
,
55
16
8
,
20
20













. 

---

Капитал ўртача баҳоси кўрсаткичи бир қатор функцияларни бажаради: 
Биринчидан, у корхонага тақдим этилаётган инвестиция лойиҳаларнинг 
самарадорлигини баҳолашда фойдаланилади. Капитал баҳоси инвестиция лойиҳасининг 
даромадлилиги 
қуйи 
чегарасини 
кўрсатади. 
Ҳамма 
инвестиция 
лойиҳалари 
самарадорлигини баҳолашда асосан улар даромадлилиги ҳисобга олинади ва ишлаб 
чиқаришга капитал ўртача баҳосидан юқори даромад келтирувчи лойиҳалар қабул 
қилинади. Иккинчидан, бу кўрсаткич капитал тузилишини баҳолаш ва уни 
оптималлаштириш учун фойдаланилади. Оптимал деб шундай капитал тузилишига 
айтиладики, яъни авансланган капиталга хизмат кўрсатиш бўйича минимал харажатларни 
таъминлайдиган ва капитал ўртача баҳоси минимал варианти бўйича аниқланади. 
WАCC қиймат нафақат ҳисоб ишларида балки аналитик ҳисоб-китобларда маълум 
шартлар билан боғлиқ. Хусусан, инвестицион лойиҳаларни таҳлил қилишда WАCCни 
дисконтлаш коэффиценти сифатида қўллаш мумкин. Агар инвестициялар бир хил рискка 
эга ва турли хил манбаларнинг молиялаштирилишига асос бўлганда, мазкур компания 
инвестицион фаолиятини молиялашга ҳизмат қилувчи янги лойиҳаларни молиялаштириш 
учун қўшимча манбаларнинг жалб қилиниши компания молия рискини бутунлай 
ўзгаришига олиб келади, яъни WАCC қийматини ўзгаришига олиб келади. Шуни ҳам 
айтиш керакки, бу кўрсаткич қийматига нафақат компания фаолиятининг ички шартлари, 
шунингдек, молия бозорининг ташки коньюктураси ҳам таъсир қилади. Масалан, фоиз 
ставкаларининг ўзгариши билан инвестицион капитал фойда нормаси ҳам ўзгаради, Бу эса 
WАCC қийматига таъсир кўрсатади. Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, хозирги тараққиёт 
пайтида юртимизга жалб қилаётган узоқ муддатли капитални баҳоси аниқлаш ва уни 
самарадорлигини аниқлаш муҳимдир. Бу эса, инвестиция лойиҳаларини молиялаштириш 
манбаларининг оптимал вариантини танлашда ва уларнинг самарадорлигини 
таъминлашда асосий роль ўйнайди. 
Умуман олганда, биринчидан, инвестиция лойиҳасини молиялаштириш манбалари 
ичида корхонанинг ўз маблағи асосий ўрин эгаллайди. Кўп ҳолларда корхона ўз 
маблағларини, ўз капитали деб аталади ва у асосан қуйидагилардан ташкил топади: Устав 
капитали, қўшимча капитал, резерв капитали, тақсимланган фойда, мақсадли тушумлар ва 
келгуси давр харажатлари ва тўловлари учун заҳиралар. Бунда корхона устав фонди 
миқдорини аниқлашда ўз чиқарган акциялардан қайта сотиб олган акциялари суммалари 
айрилади, иккинчидан, корхоналарнинг ўз капиталидан фарқли ўлароқ, тижорат банклари 
ўз капитали биринчи ва иккинчи даражали капиталларга бўлинади. Банкнинг ўз капитали- 
бу банк вақтинча жалб қилган қарз маблағларидан фарқли ўлароқ, бевосита банкнинг 
ўзига тегишли бўлган маблағлардир. Республикамизда Марказий банк томонидан тижорат 
банкларига ўз капиталига талаблар ўрнатилган, учинчидан, капитал баҳоси, бу инвестиция 
қилинган капиталнинг рентабеллик даражасини характерлайди. Капитал баҳосини 
аниқлаш, биринчидан, корхонанинг узоқ муддатли молиявий ҳолатини характерлайди, 
яъни корхонанинг ўз капитал баҳоси унинг потенциал инвесторлар томонидан маблағ 
жалб қилиниши даражасини кўрсатади. Иккинчидан, корхона капиталининг ўртача 
тортилган баҳоси капитал маблағлар бюджетини тузишда асосий кўрсаткичлардан бири 
бўлиб ҳисобланади. 

---