“БАҲолаш иши ва инвестициялар” кафедраси

 
3. Инвестицияларни лойиҳавий молиялаштиришнинг параллел ва кетма-
кетлик усуллари.
Лойиҳавий молиялаштиришни жаҳон амалиёти тажрибасидан келиб чиққан ҳолда 
молиялаштириш тартибига (Архитектураси бўйича) қараб икки турга бўлиш мумкин: 
- параллел молиялаштириш; 
- кетма-кетлик молиялаштириш. 
Биринчи тур молиялаштириш, одатда, ҳамкорликдаги молиялаштириш, деб ҳам 
аталади, яъни бир нечта кредит муассасалари инвестиция лойиҳасининг амалиётга 
татбиқи учун қарз маблағларини ажратади. Бу бир томондан банкларга берадиган кредит 
суммаларининг меъёрий чегарасига риоя қилишига имконият берса, иккинчи томондан ўз 
кредит рискларини камайтиради. Амалиётда ҳамкорликдаги молиялаштиришнинг икки 
шакли қўлланилади: 
Мустақил параллел молиялаштириш, яъни ҳар бир банк қарздор билан кредит 
шартномасини тузади ва инвестиция лойиҳасининг ўзига тегишли қисмини 
молиялаштиради. 
Ҳамкорликдаги молиялаштириш, яъни кредиторлар ягона синдикат (консорциум)га 
бирлашади; 
ягона 
кредит 
шартномаси 
тузилади; 
синдикат 
(консорциум)ни 
шакллантиришни, кредит шартномасини имзолашни менеджер - банк амалга оширади; 
келгусида кредит шартномасининг амалга оширилиши устидан назорат ва зарур ҳисоб 
китоб операцияларини синдикат (консорциум) таркибига кирувчи махсус агент-банк 
амалга оширади ва бунинг эвазига комиссион ҳақ олади. 
Бугунги кунда лойиҳавий молиялаштиришнинг иккинчи тури кенг тарқалгандир. 
Лойиҳавий молиялаштиришнинг босқичма-босқич молиялаштириш тури йирик нуфузли 
банкнинг иштирокида амалга оширилади. Бундай нуфузли биринчи тоифали тижорат 
банклари инвестициия лойиҳаларини экспертизаси бўйича тажрибали мутахасисларнинг 
мавжудлиги, кредитлаш имкониятининг юқорилиги сабабли лойиҳаларни кредитлаш учун 
катта миқдорда аризалар олишади. Лекин бу йирик тижорат банклари ҳар доим ҳам барча 
лойиҳаларни молиялаштириш имкониятига эга бўлмайди ёки бу ҳолат уларнинг балансига 
салбий таъсир этиши мумкин. 
Шунинг учун ҳам кўп ҳолларда бундай банклар лойиҳаларни кредитлаш 
жараёнининг ташаббускори вазифасини бажаради. Корхонага қарз берилгандан сўнг 

---

ташаббускор - банк концессия шартномаси бўйича қарздорга нисбатан ўз талабларини 
бошқа кредиторга узатади. Инвестиция лойиҳасини баҳолагани, кредит шартномасини 
ишлаб чиққани ва қарз бергани учун ташаббускор - банк коммиссион ҳақ олади. Бу қайд 
қилинган лойиҳавий молиялаштириш турларида асосий рол ташаббускор - банк сифатида 
иштирок этувчи йирик тижорат банки ва ҳалқаро молиявий институтлар зиммасига тўғри 
келади. 
Сўнгги даврларда “лойиҳа облигациялари” деб номланувчи қимматли қоғозларни 
муомалага чиқарувчи ва жойлаштирувчи молиявий компания ва банклар ҳам лойиҳавий 
молиялаштиришнинг асосий иштирокчиларига айланган. Дастлабки вақтларда бундай 
облигацияларни муомалага чиқариш инвестиция лойиҳаларини бошланғич давридан 
молиялаштириш учун эмас, балки банкдан олинган лойиҳавий кредитни қайта 
молиялаштириш мақсадида амалга оширилар эди. 1990 йилларнинг ўрталаридан бу 
облигациялар инвестиция лойиҳаларини бошланғич давридан молиялаштириш учун 
муоммалага чиқарилмоқда. 
Ривожланаётган давлатларда лойиҳавий молиялаштириш ўз хусусиятига эга, яъни 
кўп ҳолларда улар концессия шартномасига асосланади. Бу шартноманининг мазмуни 
шундан иборатки концессионер (лойиҳачи компания) келишилган давр мобайнида (20, 30 
ва ундан ортиқ йилларга) инвестиция объектини қуриш, молиялаштириш, бошқариш ва 
хизматини ташкил этиш билан боғлиқ жавобгарликни ўз зиммасига олади. Сўнг объект 
давлатга (давлат корхонаси) топширилади. Концессия даврида концессионер объектдан 
фойдаланиб, даромад олади, инвестиция лойиҳасини молиялаштириш бўйича 
харажатларини қоплайди. Лойиҳаларни молиялаштиришнинг бундай усули сўнги 
вақтларда саноати ривожланган давлатларда ҳам кўп инфратузилмали лойиҳаларни 
молиялаштириш схемасининг таркибий қисми ҳисобланади.