|
Umumlashtiruvchi qo’rsatkichlarni hisoblash tartibi va turlari
Statistika kuzatish, svodkalash va guruhlash amalga oshirilgandan sqng o’rganilayotgan hodisa va jarayonlarning hajmini miqdorini, darajasini tavsiflovchi qator qo’rsatkichlarga ega bo’lamiz. Bunday qo’rsatkichlar boshlang’ich hisob ma’lumotlari asosida umumlashtirilgan va qayta ishlangan miqdorlar bo’lib, ular:
Absolyut (mutloq) miqdor;
Nisbiy miqdorlar;
O’rtacha miqdor qo’rsatkichlari shaklida bo’lishi mumkin.
Statistik kuzatish natijasida dastlab mutloq sonlar olinadi, sqngra shu sonlar asosida nisbiy va o’rtacha miqdorlar hisoblab chiqiladi.
Absolyut (mutloq) miqdorlar kuzatilayotgan miqdor birliklarini qo’shish yoki ayrish, boshqacha aytganda hajm va miqdor qo’rsatkichi bo’lib, ular statistik to’plamning miqdori va hajmini ifodalaydi. Absolyut qo’rsatkichlar natural, mehnat va pul o’lchamlari. Masalan, tonna, kg, gramm, santimetr, metr, km, so’m, ming so’m va boshqalar.
Borliqni ijtimoiy hayotni mutloq va nisbiy miqdorlarsiz tasavur qilish mumkin emas. Chunki qanday vaqea yoki hodisa haqida so’z yuritmaylik, unda albatta sifat va miqdor o’lchovi mezon rolini qynaydi. Masalan, 1999 yilda 160 mingdan ortiq xo’jalik yurituvchi sub’ektlar qayd qilingan bo’lib, shundan 140 mingdan kqprog’i nodavlat, 20 mingdan kqprog’i esa davlat tasarrufidagi korxonalarni tashkil qilgan. Har ikkala miqdor ham absolyut miqdorni tashkil etadi.
Ijtimoiy io’tisodiy hodisalarni bilish va o’rganishda absolyut (mutloq) miqdor qo’rsatkichlari muhim qurol vazifasini o’tasada, ammo ular bilan cheklanib qolish mumkin emas. Chunki svodkalash natijasida olingan dastlabki absolyut miqdorlar hodisa va jarayonlarning qanday sur’atda rivojlanayotganligini, ularning intensivligini tavsiflay olmaydi.
O’rtacha miqdorlar o’rganilayotgan ob’ekt o’zgaruvchan belgilariga asosan xarakterlaydi.
O’RTAcha miqdorlarga:
o’rtacha arifmetik oddiy;
o’rtacha arifmetik tortilgan;
o’rtacha xronologik kabi turlari bank statistikasida qo’llaniladi.
o’rtacha arifmetik oddiy; x – qo’rsatkichlar
x x
n
yoki
x1 x2 ... xn
n
n – qo’rsatkichlar soni Misol:
Qracha arifmetik oddiy miqdorlarni hisoblashga quyidagi misolni keltirish mumkin: bank muassasi tamonidan beshta korxonaga quyidagi miqdorlarda kredit berilgan:
chi korxonaga –50 ming so’m
chi korxonaga –70 ming so’m
chi korxonaga –35 ming so’m
chi korxonaga –25 ming so’m 5 chi korxonaga – 30 ming so’m
Misolimizda o’zgaruvchan belgi, bu berilgan kredit hajmlaridir. Demak, beshta korxonaga berilgan kreditlarini o`rtacha miqdori
x 50000 70000 35000 25000 30000 42000 so’m
5
o’rtacha arifmetik tortilgan;
x xf
f
yoki
x1 f1 x2 f 2 ... xn f n
f1 f 2 ... f n
f – belgining tebranuvchan qo’rsatkichi
Misol: Har belgining tebranuvchan qo’rsatkichi kqp qo’llansa shu formula qo’llaniladi.
O’rtacha arifmetik tortilgan miqdor to’g’risida tuloroq tushuncha hosil qilish uchun ushbu misolini echib kurishimiz mumkin.
Olingan kreditlarning hajmi (x), ming so’mdir
|
Korxonalar soni (f)
|
X f
|
70
|
2
|
140
|
80
|
1
|
80
|
45
|
2
|
90
|
105
|
2
|
210
|
200
|
2
|
400
|
180
|
1
|
180
|
|
10
|
1100
|
Demak, har bir korxona bo’yicha o`rtacha kredit miqdori:
x 70 x2 80 x1 45 x2 105 x2 200 x2 180 x1 110 ga teng.
2 1 2 2 2 1
O’rtacha xronologik miqdor qo’rsatkichi dinamik katorlarni xarakterlashda, ularni tahlili qilishda keng qullaniladi. Ma’lumki, dinamik katorlar ikki xil:
oraliq (intervalli) qatorlar
vao’tli (momentli) qatorlarga bo’linadi
Vao’tli (momentli) qatorlar asosida o`rtacha xronologik miqdorlar hisoblanadi va quyidagi formula orqali ifodalanadi:
1
1 x x x ... 1 x
x 2
2 3 2 n
n 1
O’rtacha xronologik miqdorni ushbu misoldagi kabi hisoblash mumkin: yilning bir choragi bo’yicha korxona bank muassasidan qo’yidagi miqdorlarda kredit olgani ma’lum.
1 yanvar – 100000 so’m
1 fevral – 105000 so’m
1 mart – 98000 so’m
1 aprel – 117000 so’m
Korxona yilning birinchi choragi bo’yicha har oyda o`rtacha
1 100000 105000 98000 1 117000
x 2 2 103833,3 cqm
4 1
miqdorida kredit olib turgan.
Bundan tashqari statistikada keng indekslar qo’llaniladigan bo’ldi. Indeks – bu solishtirishning nisbiy qo’rsatkich yoki nisbiy qo’rsatkichlarning bir turi hisoblanadi.
Eng sodda indeks turlaridan biri bo’lib dinamika (o`sish, kamayish) indeksi hisoblanadi. Bu koeffitsentda ifodalangan nisbiy dinamik kattalik hisoblanadi. Dinamikaning bazisli va zanjirsimon qo’rsatkichlari mavjud.
Ikki qo’rsatkichni bir-biriga nisbatini xarakterlovchi qo’rsatkichlarga nisbiy qo’rsatkichlar deyiladi. Nisbiy qo’rsatkichlar koeffitsientlarda yoki foizlarda ifodalanishi mumkin. O’z navbatida nisbiy qo’rsatkichlar:
- rejalar bajarilishi xarakterlovchi, tarkibiy, hamda o`sish (kamayish) sur’atlarini xarakterlovchi nisbiy qo’rsatkichlarga bo’linadi.
Rejalar bajarilishini xarakterlovchi nisbiy qo’rsatkichlar, haqiqatda erishilgan natijani (fao’t)rejada belgilangan qo’rsatkichga nisbatini aniklash yuli bilan hisoblanadi.
Masalan, korxona reja bo’yicha bir yilda 1500 ming so’m daromad solig’ini byudjetga o’tkazishi lozim edi, haqiqatda esa 1300 ming so’m o’tkazilgan. Demak, reja bajarilishini xarakterlovchi nisbiy qo’rsatkich (x)
x 1300 x100% 86,6% ga teng 1500
Tarkibiy, ya’ni o’rganilayotgan ob’ekt tarkibini xarakterlovchi qo’rsatkich ob’ektdagi belgilarning ulushlarini xarakterlaydi. Masalan, korxonaga umumiy miqdori 1000 ming so’m kredit berilgan bo’lib, shundan 350 ming so’mi o’zoq muddatli kreditlardan, 650 ming so’mi esa qisqa
muddatli kreditlardan iborat. Demak, korxonaga berilgan kreditning umumiy miqdoridagi o’zoq muddatli kreditlarning salmog’i:
x 350
1000
x100% 35% ga teng,
qisqa muddatli kreditlarning salmog’i esa:
x 650
1000
x100% 65% ga teng bo’ladi.
O’rganilayotgan ob’ekt bo’yicha turli o’zgarishlarni davriy yoki vao’t nuo’tai nazaridan bilib borish uchun nisbiy miqdorlarning o`sish (kamayish) sur’atlarini hisoblash usuli qullaniladi. Hisoblash jarayoniga qarab, o`sish (kamayish) sur’atlari bazisda zanjirsimon bo’lishi mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
