Bank ishi va investitsiyalar

Foiz stavkasi-
jalb qilgan mablag‘lar bo‘yicha kelishilgan daromadlilik 
stavkasidir. Amalda mablag‘larni jalb qilish turlari qancha ko‘p bo‘lsa ularni foiz 
stavkasi turlari ham ham shuncha ko‘p bo‘ladi. Misol, qarz oluvchi uy sotib olish 
maqsadida berib turilgan qarz pul uchun mazkur zayom bo‘yicha foiz stavkasi 
to‘laydi, bu o‘z navbatida qo‘yilgan mablag‘(naqd, mulk va boshqalar) bo‘yicha 
foiz stavkasi deb yuritiladi; a bankni firmadan ushlayotgan stavkasi esa tijorat 
krediti bo‘yicha foiz stvkasi deyiladi. 
Foizlarni hisoblashda tartib bo‘yicha diskret(diskret foizlari) usulida; bunda 
ham hisoblash davrlari oy, chorak va yil sifatida qabul qilinadi. Arim hollar da har 
kunlik hisoblash qo‘llanilib, (misol, uzoq muddatli investitsiyalarni analiz qilish 
uchun)mijozlarga ma’qul kelishi uchun ayrim hollar da foizni uzluksiz hisoblash 
usuli qo‘llaniladi.
Foiz stavkani son jihatdan moliyaviy tahlil etishda nafaqat qarz summasini 
ko‘payish quroli ko‘rinishda, balki kengroq ma’noda bevosita mablag‘larni bir 
egasidan boshqasiga oqib o‘tish va ko‘payish orqali tijorat va moliyaviy 
faoliyatdan keladigan daromadlilik darajasini o‘lchash uchun joriy etiladi.
Foiz stavkalar avvalgi u yoki bu boshlang‘ich summasiga yoki avvalgi 
davrlar uchun hisoblangan foiz summasiga ssudani mazkur muddatni barcha 
davlari(oddiy foiz stavka)ga qo‘llaniladi. Shunga o‘xshash hisob stavkalari ham 
qo‘llaniladi. Mos holda, asosiy foiz stavka 4 turi bir biridan tubdan farq qiladi: 
oddiy va murakkab foiz stavkalari, oddiy va murakkab hisob stavkalari.
Amaliyotda 
fiksirlangan 
stavkadan 
tashqari 
suzib 
yuruvchi
yoki 
o‘zgaruvchan 
stavkalari mavjud. Ayrim holatlarda shartnomalarda ayrim bazaviy 
stavkalari(pul bozoridagi stavkani vaqtlar bo‘yicha o‘zgarishidan, misol uchun 
London 
banki 
tomonidan 
o‘rnatilgan «LIBOR»stavkasi)ga fiksirlangan 
qo‘shimcha daromad-marja qo‘shiladi. Shunday qilib, umuman stavka qaysiki, foiz 

---

130 
hisoblanayotgan 
stavka 
bazani 
o‘zgarishi 
hisobiga 
o‘zgarib 
turadi. 
Shartnomalardagi marjani hajmi vaqtlar bo‘yicha o‘zgarishi orqali ko‘rsatilishi 
mumkin.
19
Mavzuda keltirilgan formulani quyidagi belgilari qabul qilingan.
i -ssudani barcha muddati uchun foizlar.
K -yilni kunlardan iborat davomiyligi( vaqtinchalik baza) 
R - ssudani avvalgi summasi. 
S - ssudani qaytarishni ohirgi muddatidagi summa. 
i - foiz stavka. 
d - oddi hisob stavka. 
p - ssudani yillardan iborat davomiligi. 
d - ssudani foydalangan kunlar soni. 
Moliyaviy aktivlarni asosiy formalariga qarzli majburiyatnoma, aksiya va 
xosilaviy qimmatli qog‘ozlar kiradi. Qarzli majburiyatnomalarni muomalaga pul 
bilan shug‘ullanuvchi davlat, korxona va boshqa xo‘jaliklar (uy-xo‘jaliklar) 
chiqaradi. Shunday qarzli majburiyatnomalar bozorida shunday davlat va 
korporativ obligatsiyalari va uy-joy va tijoratli avanslar; shuningdek, iste’mol 
zayomlarga o‘xshash aktivlar sotiladi. Qarzli majburiyatnomalar fiksirlangan 
daromadli instrumentlar deyilib, kelgusida fiksirlangan summani to‘lashga va’da 
beradi yoki qat’iy belgilangan foizli qimmatli qog‘ozlar deyiladi. 
Qarzli majburiyatnomalar uni qaytarish muddatiga qarab quyidagi shakllarga 
bo‘linadi: 
-qisqa muddatli qarzli majburiyatnomalar bozori-(qaytarish muddati 1 
yilgacha) pul bozori deyiladi
-o‘zoq muddatli qarzli majburiyatnomalar va aksiya bozori-(qaytarish 
muddati 1 yildan yuqori) kapital bozori deyiladi
Pul bozorida davlat yoki ishonchi bo‘lgan xususiy sektor egasi tomonidan 
chiqarilgan foizli qimmatli qog‘ozga o‘xshash afzallikka ega instrumentlar 
(kaznachey 
veksellar, 
katta 
korxonalarni 
tijorat 
vekseliga 
o‘xshash 
veksellar)muomalada yuradi. Zamonaviy pul bozori integratsiyani globallashuvi va 
likvidlilik bilan xarakterlanadi. Aktivlarni likvidlilik darajasi uning pulini 
konveratatsiya qilish jarayonini tezligi va kam harajatliligi hamda oddiyligiga 
bog’liq holda aniqlanadi. 
Qo‘shimcha bo‘lib esa taraflar kelishuvining predmeti hisoblanmish qat’iy 
belgilangan miqdor hisoblanadi va ushbu miqdor kredit shartnomasi muddati 
davrida odatda o‘zgarmaydi. Ushbu qat’iy belgilangan qo‘shimchaning miqdori 
shartnoma shartlari va tavakkalchilik darajasiga bog‘liq bo‘ladi. 
Nominal foiz stavkasi deganda e’lon qilingan foiz stavkasi tushuniladi. Real 
foiz stavkasi deganda nominal foiz stavkasini pulning qadrsizlanish darajasiga 
muvofiqlashtirilgan darajasi tushuniladi. Foizning nominal stavkasi (i) va real 
stavkasi (r) deb belgilansa: 
r = i + x, 
19
Игошин Н.В. Инвeстиции. Организация управлeния и финансирование: Учeбник для вузов. - М. : 
Финансы, ЮНИТИ, 2007. - 413 с 

---

131 
bu yerda, x – inflyatsiyaning kutilayotgan darajasi. 
Rivojlangan davlatlar pul-kredit tizimida foiz stavkalarning turli-tumanligi 
mavjud. Foiz stavkalarning birinchi darajasi – markaziy bank tomonidan tijorat 
bankiga taqdim etiladigan kreditlar bo‘yicha belgilanadigan rasmiy foiz 
stavkasidir. Mazkur foiz stavkasi hisob yuritish yoki qayta moliyalashtirish foiz 
stavkasi deb ataladi. 
Foiz stavkalarning navbatdagi darajasi kredit resurslarining banklararo 
bozoridagi taklif stavkalaridan iboratdir. Yetakchi banklar birinchi darajali banklar 
yevrovalyutalarida ushbu banklarda depozit hisobvaraqlarini ochish orqali 
kreditlashni taklif stavkalari bo‘yicha amalga oshiradi. Misol sifatida LIBOR 
(LIBOR – London Inter Bank Offered Rate) London banklararo taklif stavkasini 
keltirish mumkin. Ushbu stavka rasmiy asosda belgilanmaydi, balki har bir tijorat 
banki mazkur stavkani har bir ish kunining birinchi yarmi, ya’ni soat 11.00 
holatiga pul-kredit bozorining kon’yunkturasidan kelib chiqqan holda aniqlaydi. 
LIBOR stavkasi deganda ushbu banklar bo‘yicha o‘rtacha arifmetik miqdor 
sifatida hisoblangan o‘rtacha stavka tushuniladi. 
FV = 1000 dollar x 1,10 = 1100 dollar. 
Agarda Siz 1100 dollarni hisob raqamida yana bir yilga qoldirsangiz, unda 
ikkinchi yil yakunida pulingiz qancha bo‘ladi? Ikkinchi yil davomida Siz 1100 
dollarli summaga yillik 10% hajmida daromad olasiz va hisoblangan foizlarning 
summasi 0,10 x 1100 = 110 dolarga teng bo‘ladi. Demak ikkinchi yilning oxiriga 
kelib Siz 1210 dollarning egasi bo‘lasiz. 
Murakkab foizlarning tabiati to‘g‘risida aniq bir tasavvurga ega bo‘lish 
uchun biz istiqboldagi qiymatni (1210 dollar) uch tarkibiy qismga bo‘lamiz. 
Birinchi qism – bu dastlabki 1000 dollar. Ikkinchi qism bo‘lib esa mazkur 1000 
dollarga birinchi yil uchun 100 dollar va ikkinchi yil uchun 100 dollar hajmida 
hisoblangan foizlar hisoblanadi. Omonatning asosiy summasiga hisoblangan 
foizlar