Bank ishi va investitsiyalar

15.2. Markaziy banklarning mustaqillik shkalasi 
Siyosiy mustaqillik, markaziy bank ishlariga hukumatning aralashuv 
darajasi, birinchi navbatda, hukumatning markaziy bank boshqaruvini tayinlashda 
ishtirok etishi va boshqaruvchilarning avtonom faoliyat ko‘rsatishi darajasida 
belgilanadi. Iqtisodiy mustaqillik Markaziy bankning davlat budjetini kreditlash 
shartlari va tijorat banklarining nazorati ostida pul-kredit muassasalarini 
joylashtirish shartlari bilan belgilanadi. Siyosiy va iqtisodiy mustaqillikni aniqlash 
uchun qadriyatlarning 16 mezonidan foydalaniladi. 
Birinchi navbatda, hukumat markaziy bankning reaksiyasiga ta’sir 
ko‘rsatishga qiziqish bildirmoqda. Markaziy bank faoliyatiga aralashuvning eng 
keng tarqalgan turi va sababi muvozanatsiz soliq-budjet siyosati bilan bog‘liq 
bo‘lgan davlat budjetining kamomadini moliyalashtirish zarurati hisoblanadi. 
Hukumat bank rahbariyatidan qarz olish yoki davlat qarz majburiyatlarini sotib 
olishga majbur qilish uchun unga bosim o‘tkazishi mumkin. 
Markaziy bankka bosim, uni tuzilgan yoki "sanoat" siyosatida ishtirok 
etishga majbur qilish uchun berilishi mumkin. Nazariy jihatdan nazarda 
tutilganidek, tizimli siyosat iqtisodiyotning ustuvor yo‘nalishlarini, istiqbolli 
iqtisodiy makonlarini rivojlantirishni rag‘batlantirishga qaratilgan. Amalda, u 
arzon kreditlar yoki investitsiyalar va xususiy korxonalarga boshqa imtiyozlar 
berishga aylanadi. 
Markaziy bankning iqtisodiy mustaqilligi uning qarorlariga bevosita ta’sir 
o‘tkazish yo‘li bilan ziyon yetkazishi mumkin. Masalan, markaziy bank boshqaruvi 
raisi va a’zolarini tayinlash va qaytarib olish tartibi bo‘yicha. Agar bank boshlig‘i 
lavozimidan ancha osonlik bilan olib qo‘yilsa va manfaatdor manfaatdor guruhlar 
parlamentga va hukumatga o‘z lobbistlari orqali bosim o‘tkazishga harakat 
qiladilar. Himoya holatda bo‘lish, markaziy bank boshlig‘i mustaqil qaror qabul 
qilishdan manfaatdor bo‘lmaydi. 

---

176 
Uning o‘zi qabul qilayotgan qarorlarida lobbistlarning "xohishlari" ni 
hisobga oladi. Ta’sirning yana bir potensial kanali bankning budjetini, shu 
jumladan boshqaruvning rasmiy maoshlarini tasdiqlashdir. Agar manfaatdor 
shaxslar bankning yuqori mansabdor shaxslari ish haqi va uning budjeti 
xarajatlariga ta’sir qila olsalar, bu iqtisodiy masalalar bo‘yicha pul masalalari bilan 
kurashish uchun shart-sharoitlar yaratadi, natijada markaziy bankning mustaqilligi 
va obro‘siga putur yetkazadi. 
Markaziy bankning mustaqilligini baholash uchun avvalambor mustaqillik 
omillarini va uning asosiy xususiyatlarini aniqlash kerak. Markaziy banklarni 
baholash va uning mustaqillik darajasi va makroiqtisodiy o‘zgaruvchilari 
o‘rtasidagi munosabatlarni tahlil qilish bilan bog‘liq masalalar XX-asrning so‘nggi 
o‘n yilligidagi ilmiy adabiyotlarda yetarlicha batafsil o‘rganildi. 
Bunday tadqiqotlar asoslari quyidagi odatdagi algoritmdir: 
•
Markaziy banklarga ta’sir etuvchi omillarini tavsiflovchi o‘zgaruvchan 
majmualarni ta’kidlash; 
•
O‘zgaruvchining tegishli qiymatlarini to‘plash qoidalarini belgilash; 
•
turli mamlakatlarning markaziy banklari ro‘yxatini tavsiflash o‘zgaruvchan 
qabul qilingan tizim asosida, shuningdek baholashning vaqt gorizonti asosida 
tavsiflanadi; 
•
olingan ma’lumotlar asosida markaziy banklarning reytingi ularning 
mustaqillik darajasiga qarab amalga oshiriladi; 
•
Markaziy banklarning reyting jadvallarini markaziy banklar faoliyat 
yuritayotgan mamlakatlar makroiqtisodiy statistikasi bilan taqqoslash. 
Markaziy banklarning mustaqillik darajasiga ularga ta’sir ko‘rsatadigan 
o‘zgaruvchilarning hisobga orlinish darajasiga ko‘ra ma’lum bir tasnifni olishi 
mumkin. Bunday hisob birinchi marotaba 1988 yilda Robin Beyd va Maykl Parkin 
tomonidan taklif etilgan edi. Unga ko‘ra markaziy banklar uch turdagi 
ko‘rsatkichlarni o‘z ichiga olgan: 
-Pul-kredit siyosati borasida Markaziy bankning qarori yakuniy va to‘g‘ri 
hisoblansa; 
-markaziy bank raxbariyatida davlat va hukumat vakillarining mavjudligi; 
-markaziy bank tomonidan mustaqil ravishda o‘z boshqaruv rahbarlarini 
tayinlashdan iboratdir. 
Bundan oldinroq, Bretton-Vuds davrida markaziy banklarning hamkorligini 
mustahkamlash davrida Markaziy banklarni tartibga solish va mustaqillik 
mafkurasi rivojlangan. Asl g‘oyalar 1961-1967 yillarda XVF xodimi Lin 
Aufrixtning asarlarida uchraydi. U Markaziy bankda qonunchilikni qiyosiy tahlil 
qilish bo‘yicha ish olib boradi. Milliy markaziy banklarning birinchi 
ko‘rsatkichi(indeksi) Garvard universiteti professori N.Llezina tomonidan R. Beyd 
va M. Parkinlar tomonidan yaratilgan. 
Bu ko‘rsatkichlar markaziy bank boshqaruvi mustaqilligini tavsiflovchi uni 
hukumatdan mustaqilligini tavsiflaydigan o‘zgaruvchilardan iborat edi. Ushbu 
ko‘rsatkichlar Markaziy bank to‘g‘risidagi qonun hujjatlari tahlili asosida amalga 
oshiriladi, chunki ularning tarkibiy qismini baholashni amalga oshirish uchun, 
"Markaziy bank" ning "yuridik" yoki "qonuniy" ko‘rsatkichlari deb ataladi. 

---

177 
1990-yillarning o‘rtalaridan boshlab Sukerman indeksi (Sukerman indeksi, 
1992), GMT-indeks (Grilli-Masciandaro-Tabellini indeksi, 1991) va Effinger-
Shaling indeksi (1997). Ular orasida dastlabki ikki indeks kelajakda ko‘rib 
chiqiladi. Effinger-Shaling indeksi uchta o‘zgaruvchini o‘z ichiga oladi: pul-kredit 
siyosatini ishlab chiqish, markaziy bankning boshqaruv kengashida hukumat 
vakillarining ishtirok etishi va uning rahbariyatini tayinlash. 
Pul-kredit idoralarining javobgarligi ham Milliy markaziy banklarning 
muhim omilidir. Angliya banki iqtisodchilari tomonidan yaratilgan hisobot berish 
indeksi to‘rtta ko‘rsatkichni hisobga oladi: 
1. Markaziy bankning sarmoyaviy faoliyat bo‘yicha tashqi monitoringini 
o‘tkazish; 
2. Pul-kredit siyosati qo‘mitasining yig‘ilish bayonnomalarini nashr etish; 
3. Pul-kredit siyosati natijalari bo‘yicha hisobotlarni nashr etish; 
4. Markaziy bank va hukumat o‘rtasida ziddiyatni bartaraf etish tartibi 
(Qarang: "Markaziy bankning Demokratik javobgarligi"). 
Markaziy bankning demokratik mas’uliyati. 
Mustaqillik kabi markaziy bankning mas’uliyati indekslar yordamida 
baholanadi.
Quyida 1998 yilda Tilburg Universiteti Iqtisodiy Tadqiqotlar Markazining 
ekspertlari tomonidan ishlab chiqilgan markaziy bankning demokratik javobgarlik 
indeksining tavsifi berilgan. 
Markaziy bankning demokratik hisobdorlik indeksi (Demokratik hisobdorlik 
indeksi) 
A.) Pul-kredit siyosatining asosiy maqsadlari. 

Pul mablag‘larining maqsadlari markaziy bankda qonun hujjatlarida 
nazarda tutilganmi? 

Maqsadlar guruhi siyosat ustuvorligiga ko‘ra tartiblanganmi? 

Pul-kredit siyosatining maqsadlari aniq ta’rifga egami? 

Pul siyosatining maqsadlari miqdoriy ko‘rsatkichlarga egami? 
B.) Pul-kredit siyosatining oshkoraligi 

Markaziy bank, standart hisobot va byulletenlardan tashqari pul siyosati 
yoki inflyatsiya haqida hisobot chop etishi kerakmi? 

Markaziy bank boshqaruv kengashi yig‘ilishlarining protokollari o‘z 
vaqtida e’lon qilinganmi? 

Markaziy bank pul-kredit siyosatining maqsadiga qanchalik erishish 
mumkinligini jamoatchilikka oshkor etishi kerakmi? 
S.)Markaziy bankning yakuniy mas’uliyati 

Markaziy bank parlamentga bo‘ysunadimi? 

Parlament yoki hukumat markaziy bankka ko‘rsatmalar berish huquqiga 
egami? 

Markaziy bankning qarorini bekor qilish uchun bir qoida bormi? 

Qabul qilingan topshiriqlarni bekor qilish huquqining Markaziy bankda 
rasmiy imkoniyati bormi? 

Markaziy bank to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini parlamentdagi ko‘pchilik 
tomonidan oddiy ovoz berish yo‘li bilan o‘zgartirilishi mumkinmi? 

---

178