"bank ishi" kafedrasi

mikrokredit tashkilotlari
, eng avvalo, kichik biznes va xususiy 
tadbirkorlik sub’ektlariga mikromoliyaviy xizmatlar ko‘rsatuvchi, jumladan, ma’lum 
shartlarda mikrokredit va mikroqarz beruvchi tashkilotlar hisoblanadi.
Mikromoliyalash va mikromoliyaviy xizmatlar bozorining rivojlanish evolyusiyasi 
o‘tgan XX asrning o‘rtalarida aholining kam daromadli qatlamlariga moliyaviy xizmatlar 
ko‘rsatish borasidagi dastlabki sa’y-harakatlar ushbu xizmatlardanfoydalanishning 
pirovard maqsadlari bilan bog‘langan. Xususan XX asrning 50-70 yillarida davlat idoralari 
va donor tashkilotlar mayda va kam ta’minlangan fermerlarning ish unumini hamda 
daromadlilik darajasini oshirish umidida ularga subsidiyalangan qishloq xo‘jalik 
kreditlarini berib kelganlar. 
1980-1990 yillarda mikrokreditlar asosan aktivlarga ega bo‘lish va ularni 
jamg‘arish, oilalarning daromadini va turmush darajasini oshirish uchun kam 
ta’minlangan tadbirkorlarga qarz berishdaniborat edi. Mikrokredit oluvchilarning aksariyat 
qismi esa, ayollardan iborat bo‘lib, ular uchun mikrokreditlash ayniqsa samarali vositaga 
aylangan.
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlariga mikromoliyaviy xizmatlar 
ko‘rsatish amaliyotini takomillashtirishning nazariy va amaliy jihatlari iqtisodiy 
adabiyotda chuqur tadqiq qilingan.
Mikromoliyalashning kelib chiqish tarixi XIX asrning 40 yillarida Germaniya 
qishloq xo‘jaligida yuz bergan tanglik holatidan (og‘ir iqlim sharoitining yuzaga kelishi va 
hosildorlik bo‘lmaganligi) boshlandi va o‘sha davrda Fridrix Rayfayzen tomonidan 
Veerbush shahrida evropada birinchi bor “Xlebnыy soyuz” o‘zaro yordam kassasi tashkil 
etildi. XX asrning 50-70 yillarida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi sust bo‘lgan 
mamlakatlarda davlat organlari va donor tashkilotlari kichik va kam ta’minlangan 
fermerlarga ularning mehnat unumdorligi va daromadlari darajasini oshirish umidida 

---

40 
subsidiyalashtirilgan qishloq xo‘jalik kreditlari berishni boshlagan. 1970 yillardan so‘ng 
rivojlanayotgan mamlakatlarda kam ta’minlangan aholi qatlamiga kichik hajmdagi 
kreditlar berish va boshqa maslahat xizmatlari ko‘rsatish bo‘yicha eksperimentlar 
o‘tkazildi.
Guruhli kreditlash uslubiyotiga asoslangan birinchi mikrokreditlash dasturi 
Bangladeshda 1976 yilda prof. M.YUnus (Nobel mukofoti sohibi, 2006 y.) boshchiligidagi 
“Gramin” banki orqali amalga oshirildi va shu yilni mikromoliyalashning tug‘ilgan yili, 
deb nomlash mumkin.
Xalqaro Nobel mukofotining laureati, prof. M.YUnus tomonidan mikromoliyaviy 
xizmatlarning nazariy, uslubiy asoslari ishlab chiqilgan va Bangladeshning Gramin banki 
amaliyotiga joriy etilgan. Mikrokredit tashkilotlari faoliyatining tub asoslari M.YUnus 
tomonidan yaratilgan. Uning fikriga ko‘ra, nisbatan yuqori foiz stavkalarini aholining o‘rta 
qatlamiga nisbatan qo‘llash lozim, kambag‘allarga beriladigan mikrokreditlar esa, 
imtiyozli bo‘lishi zarur. Ular mikrokreditlar yordamida kambag‘allik balosidan 
qutuladilar, undan keyin esa, banklar va mikromoliyalash tashkilotlari ularni o‘rta 
tabaqaga mansub mijozlar bilan umumiy shartlar asosida kreditlashlari mumkin. 
Bizning fikrimizcha, M.YUnusning mikromoliyaviy xizmatlar bo‘yicha amaliyotga 
tatbiq etilgan taklifi qo‘llanilishi o‘tish iqtisodiyoti mamlakatlarida ushbu xizmat turlarini 
takomillashtirishning zaruriy sharti hisoblanadi. Buning sababi shundaki, birinchidan, 
mikrokreditlarni asosan aholining kam ta’minlangan qatlamlari oladi. Ularning daromad 
darajasi past bo‘lib, yuqori foiz stavkalaridagi mikrokredit va mikrolizing xizmatlaridan 
foydalanish imkoniyati cheklangan. Ikkinchidan, aholining kambag‘al qatlamlari va endi 
tadbirkorlik faoliyatini boshlagan kichik biznes sub’ektlari yuqori likvidli garov 
ob’ektlariga ega emas. Bu esa, mikromoliyaviy xizmatlar hajmini oshirishga jiddiy 
to‘sqinlik qiladi. 
Iqtisodchi-olim D.Tajibaeva ilmiy ishida mikrokreditlash amaliyotining qonunchilik 
asoslarini takomillashtirish, ularga davlat tomonidan moliyaviy imtiyozlar berish bo‘yicha 
qator ilmiy taklif va amaliy tavsiyalar ishlab chiqilgan. D.Tajibaevaning ilmiy 
izlanishlarida, aynan, mikrokredit tashkilotlarining mikrokreditlar berish amaliyotini 
takomillashtirish masalalariga asosiy e’tibor qaratilgan.
Iqtisodchi-olim B.Mamatovning «Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik 
sub’ektlarini mikromoliyalash amaliyoti va uni takomillashtirish» mavzusidagi nomzodlik 
dissertatsiyasida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarini moliyalashtirishda 
mikrokredit tashkilotlarining roli tadqiq qilingan va O‘zbekistonda mikrokredit 
tashkilotlari faoliyati taraqqiyotini ta’minlashga qaratilgan taklif va tavsiyalar ishlab 
chiqilgan.
Xorijlik iqtisodchilardan D.Savinovaning fikricha kichik tadbirkorlikni kreditlash 
bozorining har bir bosqichi uchun alohida kredit xizmati ko‘rsatish zarur. U mazkur 
bozorning uch bosqichi bo‘yicha uch xil kredit xizmatini taklif etadi, jumladan: 
– yakka tartibdagi tadbirkorlarga va yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lgan kichik 
biznes sub’ektlariga minimal miqdorda mikrokreditlar berish; 
– kichik biznes sub’ektlariga kapital qurilish va asosiy vositalar sotib olish uchun 
limit asosida, bir marotabali kreditlash hamda kredit yo‘nalishini ochish yo‘li bilan 

---

41 
kreditlash shaklida, cheklovlar limitlar belgilash orqali o‘rta va uzoq muddatli kreditlar 
berish; 
– kichik biznes va tadbirkorlik sub’ektlariga aylanma kapitalni to‘ldirish maqsadida 
overdraft shaklida yoki kredit yo‘nalishlari ochish orqali kreditlar berish
1
. 
Ayrim iqtisodchi-olimlar mikromoliyalashni kredit tarixi mavjud bo‘lmagan, garov 
ta’minoti etishmagan, an’anaviy bank xizmatlaridan foydalanishga imkoniyati bo‘lmagan 
tadbirkorlarga, mijozlarning ma’lum guruhiga kichik hajmdagi kreditlar taqdim etish 
borasidagi faoliyat sifatida e’tirof etadilar, mikromoliyaviy munosabatlarning ijtimoiy 
roliga esa alohida e’tibor qaratiladi, shuningdek, mikromoliyalashni mikrokreditlash 
sifatida tushunib, uning yuqori miqdori qonun hujjatlari bilan belgilanishini ta’kidlaydilar. 
Masalan, A.Taev fikricha: “mikromoliyalash - bu ijtimoiy tengsizlikni qisqartirishga 
yo‘naltirilgan, an’anaviy bank xizmatlariga imkoniyati etmagan kichik tadbirkorlik 
sub’ektlari va jismoniy shaxslarga kichik hajmdagi, ya’ni 500-1000 AQSH dollari 
miqdorida beriladigan kreditlar tushunilib, uning asosiy xususiyati kredit tarixi mavjud 
bo‘lmagan, garov ta’minoti etarli bo‘lmagan mijozlarga xizmat ko‘rsatilishidir”. 
T.Minakova tadqiqotlarida “mikromoliyalash - mikrokreditlashni anglatib, kichik 
biznesni, shu jumladan, oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirish uchun past foiz stavkalar 
asosida kichik hajmdagi kreditlarni garovsiz taqdim etishdir”, deb tariflangan
3
. 
Jahon tajribasida mikrokreditlashda qo‘llaniladigan uslubiyotga ko‘ra (1-jadval) 
yakka tartibda kreditlash, odatda, tijorat banklari tomonidan qo‘llaniladigan usulning 
yangi ko‘rinishidir. Bu jarayonda olinadigan qarzlar mol-mulk bilan kafolatlanadi, 
mijozlarning kredit tarixi va ularga berilgan tavsiyalar tekshiriladi, qarz berishda 
ta’minlanayotgan biznesning hayotiyligi, istiqboli sinchiklab o‘rganilgandan so‘ng kredit 
beriladi. Mikrokredit tashkilotlari mijozlar bilan o‘zaro munosabatlarni rivojlantirishga 
harakat qiladi. Mazkur uslubiyotning odatdagi kreditlashdan farqi unda maslahat berish va 
o‘rgatish kabi vositalarning mavjudligidir. Guruh bo‘lib kreditlash uslubiyotiga ko‘ra, 
bank xodimlari tomonidan bajariladigan vazifalar kredit guruhi zimmasiga yuklanadi, 
uning shakllanishi mikrokredit tashkiloti xodimining tashabbusiga ko‘ra yuz beradi. Guruh 
mijozlarni o‘zi tekshiradi va uning tarkibiga kim kirishi mumkinligini o‘zi hal etadi. 
Guruh a’zolari bir-birining biznesini va kreditni qaytarish imkoniyatlarini baholashadi, 
kreditlash asta-sekin ko‘payuvchi, uncha katta bo‘lmagan miqdorda qarz berish yo‘li bilan 
amalga oshiriladi, guruh a’zolarining har biri olingan qarzni qaytarish yuzasidan javobgar 
bo‘ladi, qarzni qaytarish muddati buzilganda yoki to‘lanmasa, guruh to qarzini tamoman 
uzmagunicha navbatdagi kreditni olish imkoniyatidan mahrum etiladi. Amaliyotda 
mikrokredit tashkilotlarida guruhlarga qarzning hamma qismini berish usuli ham 
qo‘llaniladi va guruh qarzni a’zolariga qay tartibda berishni o‘zi hal etadi.