"bank ishi" kafedrasi

Kreditning shakllari va turlari 
Jahon amaliyotida kreditlarni yagona, umumlashgan tasnifi yo`q. Chunki 
kreditlarning turli xil shakllari har bir mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasiga, uning 
urf-odatlariga, aholi orasida kreditlarni berish va qaytarish bo’yicha tarixan shakllangan 
(tovar shaklida, pul shaklida, boshqa shakllar va shartlarda) usullariga bog`liq bo`ladi.
Kreditning asosiy turlari: 
1.
Bank krediti. 
2.
Davlat krediti. 
3.
Iste`mol krediti. 
4.
Tijorat krediti. 
5.
Lizing. 
6.
Xalqaro kredit. 
2. Kredit mexanizmi va uning elementlari
.
 
Mustaqillikka erishilgandan so'ng mamlakatning o'ziga xos xususiyatlarini qamrab 
olgan iqtisodiysiyosat shakllanib, istiqbol yo'nalishlari belgilab olindi. Sobiq ittifoqning 
parchalanishi oqibatida O'zbekistonga o'ta markazlashgan, direktiv usul bilan 
boshqarilgan, mulkchilikning cheklangan turlariga asoslangan iqtisodiyot meros qilib 
qoldirilgan edi. Bu esa chuqur iqtisodiy inqirozga olib keldi. Ishlab chiqarish hajmi, milliy 
daromad ko'rsatkichlari pasayib ketdi. 
Respublika Prezidenti va hukumati zudlik bilan qat'iy choralar ko'rish va eng avvalo 
yangicha iqtisodiy siyosat ishlab chiqildi. Uning negizigabozor iqtisodiyotiasos qilib 
olindi. Dunyodagi barcha rivojlangan mamlakatlar tajribasidan, ayniqsa, Turkiya, Janubiy 
Koreya va boshqa qator Osiyo davlatlari namunalaridan to'g'ri foydalanilgan holda 
mumkin qadar tezroq,aholining hechbirtabaqasiga katta ziyon etkazmasdan bozor 
iqtisodiyotiga o'tish kerakligi davlat siyosatining mazmunini tashkil qildi. Buning uchun 
har taraflama keng iqtisodiy islohotlar o'tkazish rejalashtirildi va respublikada bozor 
munosabatlariga o'tishning quyidagi nazariyasoslari va mezonlari aniqlandi: 
•
iqtisodning mafkuradan xoli bo'lishi va uning siyosatdan ustuvorligi; 
•
davlatning bosh islohotchi bo'lishi; 
•
qonunlar va ularga rioya qilish ustuvorligi; 
•
xalq manfaatlariga qaratilgan kuchli ijtimoiy siyosatni yurgizish; 
•
bozor iqtisodiyotiga asta-sekin, bosqichma-bosqich o'tib borish. 
Shuni alohida ta'kidlash joizki, O'zbekiston Respublikasi Prezidenti ilgari surgan 
rivojlanishning bu besh tamoyili amalda o'zining hayotiyligini to'la tasdiqladi. Amaliy ish 
jarayonida O'zbekiston tub iqtisodiy islohotlarni o'tkazishni o'ziga xos yo'lini to'g'riligi va 

---

274 
ta'sirchanligi tasdiqlandi. Bu tamoyillar jahon jamoatchiligi tomonidan ma'qullandi. 
Mazkur tamoyillarni amalga oshirib, respublikada ijtimoiy-siyosiy barqarorlik, eng 
muhimi - bozor munosabatlarini joriy etish sari bosqichma-bosqich ilgarilab borish 
ta'minlandi.
Bozor iqtisodiyotining qonunlari, talablari bir vaqtning o’zida ham tijorat 
banklariga ham xo’jalik yurituvchi subyektlarga ta’sirini o’tkazib, umuman yangi bir 
mexanizmni ishga tushirdi. Bank-moliya tizimi tubdan isloh qilinib tijorat banklari 
faoliyati erkinlashtirilar ekan, bank aktiv operatsiyalari asosini tashkil etuvchi kredit 
operatsiyalari foydasi va u tufayli yuzaga keladigan risklar banklar zimmasiga yuklandi. 
Shundan keyin yangi mexanizm joriy etilishi uchun talablar paydo bo’ldi. 
1980-yillarga kelib rejali iqtisod davridagi kredit mexanizmi bir muncha ish 
bermay qoladi. 1990-yillarga kelib yangi mexanizm va ular bilan birgalikda kreditga 
layoqatlilik, garov, kafolat kabi yangi terminlar kirib kela boshlaydi. Tijorat banklari 
tomonidan kredit qo’yilmalarini yanada oshirishga ayrim muammolarning mavjudligi 
salbiy ta’sir qilgan. Banklardagi muddati o’tgan kreditlarning umumiy berilgan 
kreditlardagi ulushi ortib borgan. Shu tariqa kredit mexanizmi yangi elementlarga ehtiyoj 
seza boshlagan. Mulkchilik shakli o’zgarishi mamlakatimizda erkin sharoitda bozor qonun 
qoidalariga bo’ysunuvchi bozor iqtisodiyoti rivojlanish yo’li tanlanganidan keyin bank-
moliya sohasida ham katta o’zgarishlar yuz berdi. Xususan rejali iqtisodiyot davridagi 
davlat banklari xususiylashtirishga berilib, raqobatbardoslilikni ta’minlash uchun bo’lib 
yuborildi. Markaziy bank tashkil qilinib barcha tijorat banklariga yangidan majburiyat va 
huquqlar belgilandi. Rejali iqtisodiyotdan farqli ravishda tijorat banklari reja asosida emas, 
balki tavakkalchilikni hisobga olgan holda o’zlari kredit berish huquqini qo’lga kiritdilar. 
Bozor iqtisodiyoti qonunlarini hisobga olgan holda kredit mexanizmi shakllanib, u 
quyidagi ko’rinishga ega bo’ldi: