Bank ishi” fanidan Ma’ruza matnlari 1-mavzu: Bank ishi fanining predmeti va vazifalari. Reja

QF
FD = ------------ * 100
QM
Kreditlarning foiz stavkasi mamlakatning ssuda kapitallari bozorida aniqlanadi. Bank daromadining asosiy manbai foiz hisoblanadi.
Umuman olganda kredit foizi ssuda foizining bir ko‘rinishi hisoblanadi. Ssuda foizining o‘zi esa tasniflanish belgilariga ega bo‘lgan turli xil ko‘rinishlarda namo¸n bo‘ladi. Bunda ta’kidlash joizki, kredit muassasasi ssudaga asosan o‘z mablag‘larini emas, jalb qilingan mablag‘larini joylashtiradi. Bank daromadi bo‘sh turgan pul mablag‘larini taqsimlash yuzasidan olinadi.
Bozor qktisodi¸ti sharoitida kredit munosabatlarida bank foizining roli o‘sib bora¸tganini ko‘rish mumkin.
Umuman olganda, foiz siyosati nafaqat pul-kredit mablag‘larining boshqaruvchisi bo‘lib hisoblanadi, shu bilan birga butun kredit munosabatlarini boshqarib turuvchi iqtisodiy usuli hamdir.
Tijorat banklari har bir aniq kelishuvlarida foiz normasini hisoblaganda quyidagilar e’tiborga olinadi:

• 
  ta’minlangan ssudalar buyicha eng kreditga layoqatli mijozlar uchun aniq muddatga beriladigan bazaviy foiz stavkasining darajasini;
  
• 
  har bir alohida kelishuvning shartlarini inobatga olgan holda risk uchun qo‘shimcha to‘lov.
  

Bazaviy foiz stavkasi quyidagi formula bilan aniqlanadi:
bazaviy foiz stavkasi S + S = P
S - kredit resurslarining o‘rtacha real bahosi;
S - bank faoliyatining ta’minoti bo‘yicha rejalashtiriladigan xarajatlarning kutilayotgan joylashtirilgan mablag‘larning hajmining nisbati.
P - bankning ssuda operatsiyalari bo‘yicha rejalashtirila¸tgan daromadlilik darajasi.
G‘arb mamlakatlarining pul-kredit munosabatlarida turli xil foiz stavkalari qo‘llaniladi. 1-darajali foiz stavkasi Markaziy bankning qayta moliyalash foiz stavkasi hisoblanadi. Bu muhim ahamiyatga ega. Stavkaning Markaziy bank tomonidan pasaytirilishi bozorda kredit resurslarining taklifini ko‘payishiga va arzonlashishiga olib keladi. Bu foiz stavkasini pasaytirishdan maqsad - investitsiya xarakatini tezlashtirish, mamlakatning iqtisodiy o‘sishiga turtki berishdir.
Qayta moliyalash foiz stavkasini oshirish orqali pul-kredit hajmining qisqarishiga, inflyasiya sur’atining pasayishiga, lekin shu bilan birga iqtisodiyotga investitsiyalar hajmining qisqarishiga olib keladi. Demak, Markaziy bankning qayta moliyalashtirish foiz siyosati inflyasiya darajasini, hamda iqtisodiy o‘sish harakatlarini hisobga olgan holda mamlakatning pul-kredit tizimining holatiga qarab olib borilishi kerak.
Tijorat banklarining foiz siyosati ikki asosiy yo‘nalishni o‘z ichiga oladi. Birinchisi, bu bank resurslarini yaratishda mablag‘larni jalb qilish jarayonida olib boriladigan foiz siyosati, ikkinchisi, banklar tomonidan resurslarni joylashtirish sohasida olib boriladigan foiz siyosatidir.
O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklarining foiz siyosati bank tizimiga taaluqli qonunlar va boshqa me’yoriy hujjatlar asosida ishlab chiqilgan. 1998 yilning 2 dekabrida qabul qilingan 558-sonli “Banklarning kredit va depozitlari bo‘yicha foizlar hisoblash tartibi to‘g‘risida”gi o‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankning Nizomiga asosan olib boriladi.
Mazkur Nizomga asosan kreditlar va depozitlar bo‘yicha foizlar to‘lash vaqtida emas, balki foyda ko‘rish davrida hisoblanib, moliyaviy hisobotlarda davriylikka mos aks ettirilib borilishi lozim. Depozit va kreditlar bo‘yicha hisoblangan foizlarni ifodalash uchun har bir depozit turi va kredit bo‘yicha alohida hisobvaraqlari ochiladi.
Depozitlar va kreditlar bo‘yicha foiz stavkalari, ularning summasi, ularni to‘lash vaqti davri, to‘lash shartlari va boshqalar mijoz bilan bank o‘rtasida kelishib olinadi va to‘ziladigan shartnomada aks ettiriladi. Kreditlar bo‘yicha foiz stavkalar kreditning muddati, qarz oluvchi tomonidan tavsiya qilingan garov holati va qiymati, uning likvidliligiga, kredit resurslari bahosiga, kredit riskning darajasiga qarab tijorat banki tomonidan mustaqil belgilanadi va u kredit shartnomada aks ettiriladi. Kredit bo‘yicha foizlar muddati kelganda memorial order bilan rasmiylashtirilib, mijozning asosiy talab qilib olinguncha bo‘lgan depozit varag‘idan grafik bo‘yicha undirib olinadi.
Foizlarin hisoblash quyidagi formula bo‘yicha amalga oshirilishi mumkin.

summa * foiz stavka * amaldagi kunlar soni

360
Mikrokreditlar bo‘yicha o‘zbekistonda foiz stavkalar Markaziy bankning qayta moliyalash stavkasidan yuqori bo‘lmagan miqdorda, yakka tartibdagi tadbirkorlar uchun qayta moliyalash stavkasining 50 % miqdorida imtiyozli foiz stavka o‘rnatilishi mumkin.
Ta’lim va iste’mol kreditlari bo‘yicha foiz stavkalar tomonlar kelishuviga asosan so‘zib yuruvchi foiz shaklida, lekin qayta moliyalashtirish stavkasidan yuqori bo‘lmagan summada belgilanadi.
Kredit buyicha foizlar har kuni hisoblanadi va quyidagi buxgalteriya o‘tkazish bo‘yicha aks ettiriladi.
Dt 163XX. - Olish uchun hisoblangan foizlar
Kt 40201–44900 – Foiz daromadlari
Foizlarni undirish shartnomada belgilangan tartibda va muddatda amalga oshiriladi va u quyidagi buxgalteriya o‘tkazmada ifodalanadi.
Dt – Kassa, bankning vakillik hisobraqami yoki mijozning talab qilib olinguncha depozit hisobraqami
Kt – 163XX. Olinish uchun hisoblangan foizlar
Depozit hisobvaraqlari kredit qoldig‘i bo‘yicha to‘lanadigan foizlarni hisoblash bankning moliyaviy holatidan qat’iy nazar har kuni amalga oshirilish mumkin va uni quyidagi buxgalteriya o‘tkazmasida ifodalash mumkin.
Dt – 50101-54900 – foiz harajatlari
Kt – 224XX. To‘lash uchun hisoblangan foizlar.

Hisoblangan foizlarning to‘lashini kredit shartnomada ko‘rsatilgan muddat va summada - quyidagi tartibda amalga oshiriladi.

Dt 224XX. To‘lash uchun hisoblangan foizlar
Kt - Bank vakillik hisobvarag‘i yoki mijozning talab qilib olinguncha depozit hisobvarag‘i.
Foiz stavkasi quyidagilarga bog‘lik o‘zgarib turadi:
1. Pul bozoridagi talab va taklifning nisbati, ya’ni bozorda qanday miqdorda qarz puliga talab bor va unga nisbatan qanday miqdorda qarz beriladigan pul chiqarilgan.
2. Moliyaviy resursning iste’mol qiymati, ya’ni uni ishlatishdan keladigan naf darajasi. Agar u tadbirkorga ko‘p foyda keltirsa, foiz yuqori, aksincha esa past bo‘ladi.
3. Qarzni to‘lash muddati va sharti.
4. Inflyasiya darajasi.
5. Pul egasining mablag‘ini daromad keltiradigan boshqa sohalarning naflilik darajasi.
6. Qarz berishning xatar darajasi, ya’ni mablag‘larning qaytib kelishi kafolati.
Foiz stavkalarining turlari.

Foiz stavkasi kreditga berilgan mablag‘lardan ma’lum bir miqdorda foydalanilganligi uchun to‘lanadigan foiz to‘lovlarining nisbiy ko‘rsatkichidir. Foizning bozor darajasi o‘zgarishiga qarab, ta’sirlanish darajasi bo‘yicha foiz stavkasining qat’iy va so‘zib yuruvchi foiz stavkalari mavjud.

Qat’iy foiz stavkasi – qarz mablag‘laridan foydalanish davrida qayta ko‘rib chiqish huquqisiz o‘rnatiladigan stavkadir.
So‘zib yuruvchi foiz stavkasi – alohida vaqt o‘tgandan keyin vaqti-vaqti bilan hajmi qayta ko‘rib chiqiladigan o‘rta va o‘zoq muddatli kreditlarga qo‘llanadigan stavkadir.
So‘zib yuruvchi foiz stavkasi 2 qismdan to‘zilgan. Birinchi qism pul-kredit bozori kon’yukturasiga bog‘liq ravishda o‘zgaradigan harakatlanuvchi qismdir. Uning o‘rnida, odatda, kredit resurslarini taklif etishning banklararo stavkalari qatnashadi: LIBOR, PIBOR, FIBOR va boshqalar. Ikkinchi qism bo‘lib qat’iy o‘rnatilgan hajm qatnashadi. U tomonlar kelishuvining predmeti hisoblanib va u qoida bo‘yicha, kredit shartnomasining amal qilish muddatida o‘zgarmaydi. Qayd qilingan qo‘shimchaning hajmi kelishuv shartlari va risk darajasiga bog‘lik.
G‘arb mamlakatlarining pul-kredit sohasida foiz stavkalari turli xil ko‘rinishda ma’lum qilingan. Bularga rasmiy foiz stavkalari; banklararo bozorda taklif etish stavkasi; “Praym-reyt” stavkalari; korxona va xususiy shaxslarga beriladigan, risk darajasi yuqoriroq bo‘lgan ssudalar bo‘yicha stavkalar kiradi.
Alohida davlatlarning Markaziy banklari tomonidan tijorat banklariga beriladigan kreditlar bo‘yicha rasmiy foiz stavkalari o‘rnatiladi. Bu stavkalar hisob stavkasi yoki qayta moliyalashtirish stavkasi nomiga ega. CHet el banklari amaliyotida tijorat banklarini qayta moliyalashtirish Markaziy bank tomonidan vakillarni (trattalar) qayta hisobga olish bilan amalga oshiriladi, shuning uchun bu stavkalar hisob stavkalari nomini olganlar.
Etakchi banklar birinchi darajali banklarni evrovalyutada kreditlashda, ularda o‘z depozitlarini joylashtirib, kredit resurslarini taklif etishning (banklararo bozorda) stavkalaridan foydalanadilar.
Bunday stavkaga LIBOR (LIBOR) – “London banklararo taklif etish stavkasi” misol bo‘la oladi. LIBOR stavkalari bir necha eng rivojlangan. Mamlakatlar valyutalari bo‘yicha va davrlar (1 hafta, 1,2,3,6,9, va 12 oy) bo‘yicha aniqlanadi. Ko‘pdan-ko‘p hollarda “Libor stavkasi” terminida funt sterlingdagi depozitlar bo‘yicha stavka tushuniladi. U rasmiy qayd etilgan stavka emas. Har bir yirik tijorat banki har ish kunining ertalab soat 11:00 da holati bo‘yicha pul bozori konyukturasiga bog‘liq ravishda stavkani qayd etadi.
Tijorat banklari birinchi darajali qarz oluvchilarga kreditlarni berishda “PRAYM – REYT” stavkalaridan foydalanadilar.
Va nihoyat, foiz stavkalarining keyingi darajasi bu korxona va jismoniy shaxslarga beriladigan, risk darajasi yuqoriroq bo‘lgan ssudalar bo‘yicha stavkalardir.
Bank amaliyotida foizlarni hisoblashning turli xil metod va usullari mavjud. Bank amaliyotida oddiy va murakkab foiz stavkalar ko‘llanadi.