Baliqchilik asoslari

A.A. NURULLAYEV — Samarqand chorvachilik,
parrandachilik, baliqchilik, asalarichilik va pillachilikni
rivojlantirish sektori boshlig‘i, qishloq xo‘jaligi fanlari
nomzodi; 
 A. UMIRZOQOV — Samarqand qishloq
xo‘jaligi instituti biologiya fanlari nomzodi, dotsent.

---

3
KIRISH
Baliqchilik mamlakat aholisini parhez go‘sht mahsuloti bilan
ta’minlashda muhim o‘rin tutadi. Chunki baliq go‘shti tarkibi in-
son organizmi uchun zarur bo‘lgan biologik faol moddalar,
mineral moddalar va boshqa turdagi yengil hazm bo‘luvchi to‘-
yimli moddalarga boy.
Insoniyatga rizq qilib berilgan ne’matlardan biri shubhasiz
baliqdir. Shuning uchun ham qadim zamonlardan buyon in-
sonlar baliqchilik bilan shug‘ullanib keldilar va natijada ba-
liqchilik qishloq xo‘jaligining muhim sohasiga aylanib qoldi.
Bugungi kunda baliqchilik sohasi minglab insonlarni ish bilan
ta’minlashi bilan birga muayyan jamiyatning iqtisodiy rivojla-
nishidagi asosiy manbalardan biriga aylangan. Shunga qara-
may, keyingi vaqtlarda ushbu sohada rivojlanishda pasayish
kuzatilmoqda.
Biroq so‘nggi 40 yil ichida baliqlarni ovlash holatlari juda
ko‘payib ketdi. Birlashgan Millatlar Òashkilotining ma’lumotlariga
ko‘ra, dunyo bo‘yicha 1958-yilda iste’mol qilingan baliqlar 27,9
mln tonna bo‘lgan bo‘lsa, 1970-yilga kelib 39,1 mln tonnani,
1975-yilda 46 mln tonnani, 2000-yilda 200 mln tonnani tashkil
etgan.
Har qanday mamlakatning iqtisodiy salohiyatini belgilaydigan
sohalarda qo‘shimcha qiymat yaratish zanjirini (QQZ) nazorat
qilish va baholab berish yuksak natijalarga zamin hozirlaydi.
Jumladan, O‘zbekistonda, xususan, uning mintaqalarida baliq-
chilik tarmog‘ining imkoniyatlari va rivojlanishini chegaralayot-
gan muammolarni aniqlashda yordam beradi. Bunday baholash
bozor talablariga javob beradigan, salohiyat va ehtiyojlarning
ta’minlanishiga asos bo‘lib xizmat qiladi. Xo‘sh, bu ish qay yo‘-
sinda amalga oshiriladi?

---

4
Avvalo, muayyan mintaqada yuksak natijalarga erishgan tash-
kilotlar aniqlab olinadi va ularning faoliyati boshqa turdosh
korxonalarning faoliyatini takomillashtirish uchun namuna sifatida
foydalaniladi.
Baholashning asosiy yo‘nalishi baliqchilik tarmog‘ida qo‘-
shimcha qiymat yaratilish zanjiri doirasida barcha ishtirokchi
korxonalar o‘rtasidagi mavjud imkoniyatlarni aniqlash va ularni
taqqoslash hisobiga ishtirokchilar faoliyatini osonlashtirishga qa-
ratilgan. Baholashning asosiy samarali tomoni shundaki, QQZ
ishtirokchilari: fermerlar, ta’minlovchilar, iste’molchilar, huku-
mat va boshqa ishtirokchilarning gorizontal va vertikal aloqala-
rini takomillashtirishdir.
Ma’lumki, O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi iqtisodiyotida baliq-
chilik muhim o‘rin egallaydi. Ammo, shunga qaramasdan, so‘nggi
yillarda bu tarmoqning rivojlanish jarayoni biroz susayib qoldi.
Raqamlarga murojaat qiladigan bo‘lsak, tarmoqning oxirgi yil-
lardagi YMMdagi ulushi 0,1 % dan pasayib ketgan. Yetarli
miqdordagi suv zaxiralari (hovuzlar, suv omborlari, ko‘llar,
kanallar va boshqalar) bo‘lishiga qaramasdan, yurtimizda baliq
ishlab chiqarish ko‘rsatkichi 1991-yilda 27000 tonnani tashkil
etgan bo‘lsa, 2008-yilga kelib, bu ko‘rsatkich 7100 tonnaga tushib
qolgan. Natijada aholi jon boshiga baliq mahsulotlari iste’mol qilish
miqdori yarim kilogrammdan ham pasayib ketdi.
Vaholanki, o‘tgan asrning 80-yillari so‘nggida bu ko‘rsatkich
5—6 kg ni tashkil etar edi. Bugungi kunda dunyo bo‘yicha o‘r-
tacha aholi jon boshiga 16,6 kg baliq mahsulotlari iste’mol qili-
nadi. Inson sog‘lom rivojlanishi uchun O‘zbekiston sharoitida
aholi jon boshiga baliq mahsulotlari iste’mol qilishning eng kam
miqdori 10—12 kg qilib belgilangan.
O‘zbekistonda 1961-yilgacha baliq ovlash ishlari, asosan, Orol
dengizida olib borilgan. Ushbu yopiq ko‘lda baliq ko‘p bo‘lib,
yiliga o‘rtacha 25000 tonna baliq ovlangan. Biroq keyinchalik dengiz
ekotizimidagi muvozanatning buzilishi natijasida 1980-yilga kelib
dengiz o‘zining baliqchilik tarmog‘idagi o‘rnini butunlay yo‘qotdi.

---

5
Natijada mamlakatda baliq yetkazib beradigan yangi manbalarni
topish va takomillashtirish ehtiyoji paydo bo‘ldi.
Aslida bunday manbalarni topish ishlari biroz ilgariroq bosh-
langan edi. Xususan, o‘tgan asrning 70-yillarida baliq ovlash
Orol dengizidan tashlama suvlarni yig‘ishga mo‘ljallangan, yangi-
dan tashkil etilgan ichki suv omborlari va ko‘llarga ko‘chdi.
Asosiy e’tibor akvakulturani rivojlantirishga qaratildi. 1960-yillar
boshida hukumat tomonidan baliq yetishtirishni rivojlantirish
bo‘yicha keng miqyosdagi dastur qabul qilinib, O‘zbekistonning
barcha mintaqalarida 20 ta baliqchilik xo‘jaligi (10000 ga may-
donda) tashkil etildi.
Biroq Orol dengiziga tushadigan Sirdaryo va Amudaryo suv-
larining kamayishi natijasida baliq yildan yilga kamayib bor-
moqda. Umumiy baliq tutishning miqdoriga kelsak, 1970-yilda
65 %, 1975-yilda 43 %, 1980-yilda 5 %, 1990-yilga kelib 0,8 % ga
tushib qolgan.
Mamlakatimizda, ayniqsa, hovuz baliqchiligini rivojlanti-
rishning katta imkoniyatlari bor. Xalqimizning salomatligini
yaxshilash, dasturxonini baliq mahsulotlari bilan to‘ldirish bo-
rasida Prezidentimizning 1998-yil 18-martdagi PF-1978-sonli
Farmonida chorvachilikni rivojlantirishning kompleks chora-tad-
birlari belgilanib, baliq yetishtirishni 2,9 martaga oshirish za-
rurligi ko‘rsatilgan.
Agrar, suv xo‘jaligi masalalari va ekologiya qo‘mitasi tomoni-
dan 2008-yil 29-sentabrdagi «Mamlakat baliqchiligi: muam-
molar va ularni hal etish yo‘llari» Respublika konferensiyasining
rezolutsiyasi hamda BMÒning FAO loyihasi doirasida milliy va
xalqaro ekspertlar tomonidan ishlab chiqilgan «O‘zbekiston
2008—2016-yillarda akvakultura va baliq ovlashni rivojlantirish
konsepsiyasi va strategiyasi» me’yoriy hujjatlari asosida O‘zbekis-
ton Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2011-yil 1-martdagi
03-35-12-sonli bayoni bilan tasdiqlangan 2011-yilda baliqchilik
tarmog‘ini rivojlantirish bo‘yicha amalga oshiriladigan chora-
tadbirlar dasturiga ko‘ra tarmoqni rivojlantirish dasturi doirasida
qator amaliy tadbirlar o‘tkazildi. Hozirgi kunda respublikada

---

6
605,4 ming gektar suv havzalaridan baliq yetishtirishda foy-
dalanib kelinmoqda. Ularda jami 985 ta baliqchilik fermer
xo‘jaliklari mavjud bo‘lib, joriy yilda 398 ta suv havzalarida baliq
yetishtiruvchi fermer xo‘jaliklari tashkil etildi va ularga tegishli
bo‘lgan suv havzalariga 12 mln 535 ming dona bir yillik
baliqchalar tashlandi. Joriy yilda baliq chavoqlari o‘stirishni
ta’minlash maqsadida mavjud barcha xo‘jaliklardagi 4700 dona
ona baliqlar to‘dasi bonitirovkadan o‘tkaziladi, mavsumda
inkubatsiya sexlarida 205 mln dona lichinkalar olindi.
O‘zbekiston hududidan Sirdaryo, Amudaryo va Zarafshon
daryolari oqib o‘tib, 300000 gektar maydonga tabiiy ko‘llar barpo
qilgan. Shularning eng kattasi Arnasoy suv havzasi bo‘lib, Chordara
suv omboridan suv oqizilishi natijasida paydo bo‘lgan va shartli
ravishda uch qismga: Haydar ko‘l (130000 ga), Òuzqon ko‘l
(40000 ga) va Arnasoy ko‘l (10000 ga)ga bo‘linadi. Har bir ko‘l-
ning joylashish hududi, chuqurligi, eni va uzunligiga qarab ular-
ning gidrokimyoviy va gidrologik rejimlari har xildir. Baliq o‘s-
tirish uchun qulay sharoit Arnasoy ko‘lining suvida mavjud bo‘-
lib, zog‘ora (sazan), laqqa, peshanado‘ng, jerex va boshqa ba-
liqlarning urchish makoni hisoblanadi. Hozirgi paytda respub-
likamiz bozorlarida sotilayotgan baliqlarning 30 % ni shu ko‘l-
lardan ovlangan baliqlar tashkil etadi.
Respublikamiz hududida 20 dan ortiq suv omborlari mavjud
bo‘lib, ushbu suvlarda baliq urchitish va ovlashni xo‘jalik asosida
yo‘lga qo‘yish baliqchilikni rivojlantirishning qo‘shimcha im-
koniyatlari hisoblanadi.
Baliqchilikni rivojlantirishning intensiv usullari, seleksiya
ishlari, zotli baliq turlarini o‘rganish va ko‘paytirish, oziqlantirishni
takomillashtirish va turli xil kasalliklarning oldini olish maqsadida
Respublika Baliqchilik ilmiy-amaliy markazi faoliyat ko‘rsatib
kelmoqda.
Respublika mustaqillikka erishgandan so‘ng 1994—2003-yil-
larda baliqchilik tarmog‘ida iqtisodiy islohotlar amalga oshirilib,
baliqchilik xo‘jaliklari bosqichma-bosqich xususiylashtirildi. Ho-
zirgi kunda baliqchilik tarmog‘ida turli mulkchilik shaklidagi

---

7
korxonalar faoliyat ko‘rsatmoqda. Òabiiy suv havzalaridan (ko‘l,
suv omborlari va boshqalar) baliq ovlash xususiy korxona va fer-
merlar tomonidan ijara shartlari asosida amalga oshirilmoqda. Òa-
biiy suv havzalaridan baliq ovlash mahalliy hokimiyatlar bilan
kamida 10 yil muddatga ijara shartnomasi tuzgan korxonalar
tomonidan olib boriladi. Korxonalar baliq ovlashni mavjud talab
asosida hamda biologik resurslardan kelib chiqqan holda kvotasiz
amalga oshiradilar. Ular havzalarda baliq zaxiralarini saqlash va
ko‘paytirish tadbirlarini amalga oshirishlari zarur.
Ushbu tartib asosida respublikada mavjud 630 ming gektar
tabiiy suv havzalarining 424,5 ming gektari ijaraga berilgan. Sur-
xondaryo viloyatida 7966 gektar tabiiy suv havzalari 4 korxonaga
ijaraga topshirilgan.
Òabiiy suv havzalarida baliq ovlashni rivojlantirishning asosiy
muammosi suv sathi o‘zgaruvchanligi va har yillik tabiiy o‘zga-
rishlar havzalarning gidrolitik rejimiga jiddiy ta’sir ko‘rsatishi
hamda suv irrigatsiya ehtiyojlari uchun ishlatilishidir.
O‘zbekistonda baliqchilikni rivojlantirish uchun mas’ul bo‘l-
gan asosiy tashkilot — Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi hisobla-
nadi. Bundan tashqari, O‘zbekiston Respublikasi Òabiatni mu-
hofaza qilish qo‘mitasiga ham baliqchilikni rivojlantirishni qo‘l-
lab-quvvatlash vazifalari yuklatilgan. Sohani rivojlantirish bora-
sidagi tadqiqotlar esa, asosan, O‘zbekiston baliqchilikni rivoj-
lantirish ilmiy-tadqiqot markazi tomonidan olib boriladi.
Demak, xulosa tariqasida aytish mumkinki, O‘zbekistonda
baliq mahsulotlari ishlab chiqarishni rivojlantirish salohiyati mav-
jud bo‘lib, bunga baliq yetishtirishda zamonaviy akvakultura
tizimlarini joriy qilish, mahsulot assortimentini ko‘paytirish,
tarmoqda ko‘rsatilayotgan xizmatlar turini ko‘paytirish va yax-
shilashni moliyaviy quvvatlash, tadqiq qilish va o‘qitish tizimini
rivojlantirish orqali erishish mumkin.
Dunyoda baliq ovlash miqdori yildan yilga pasayib borayotga-
nini ko‘rishimiz mumkin. Buning asosiy sababi, dunyo okeanlari
va davlatlararo chegaralardagi dengizlarda baliq zaxiralari miq-
dorining sezilarli darajada kamayganidir. 2000-yilga nisbatan

---

8
2006-yilda tabiiy suv havzalaridan baliq ovlash 3,6 mln tonnaga
kamayib ketgan. Bu, o‘z navbatida, tabiiy suv havzalaridan ovlash
mumkin bo‘lgan baliq miqdorini chegaralab qo‘ymoqda.
Zamonaviy akvakulturaning asosiy yutuqlaridan biri 1 kg
maxsus balanslashtirilgan omuxta yem sarflash hisobiga 1 kg baliq
o‘stirishga erishilganligidir.
Mamlakat qishloq xo‘jaligida, xususan, baliqchilik tarmog‘ida
oxirgi yillarda tarkibiy o‘zgarishlar amalga oshirildi. Natijada
tarmoqda xo‘jalik yuritish va ishlab chiqarishni tashkil etishning
iqtisodiy, tashkiliy va huquqiy shart-sharoitlari tubdan o‘zgarib,
bozor munosabatlariga asoslangan yangi tizim shakllandi. Pi-
rovardida tarmoqda o‘tkazilgan iqtisodiy islohotlar turli mulk-
chilik shaklidagi baliqchilik xo‘jaliklarining raqobatchilik aso-
sida faoliyat olib borishini ta’minladi. Ushbu o‘zgarishlar ayrim
hududlar va korxonalarda ijobiy natijalar berdi.
Xususiy mulkchilik shaklidagi baliqchilik xo‘jaliklarini sifatli
baliq chavoqlari jihozlari va moddiy texnika vositalari, davolash-
profilaktika tadbirlarini o‘tkazish uchun dezinfeksiyalovchi va
kimyoviy preparatlar bilan ta’minlash, naslchilik ishini to‘g‘ri
yo‘lga qo‘yish, eng asosiysi, oziqa bazasini hal qilish zarur.
Shundagina baliq va baliq mahsulotlarini ishlab chiqarishni
ko‘paytirish va aholining baliq mahsulotlariga bo‘lgan talabini to‘liq
ta’minlash mumkin.
Yurtboshimiz I. Karimov tomonidan «Jahon moliyaviy-
iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning
yo‘llari va choralari» asarida jahon moliyaviy inqirozining O‘zbe-
kiston iqtisodiyotiga ta’siri hamda uning oldini olish va yumsha-
tishga asos bo‘lgan omillar belgilab berilgan.
Respublika iqtisodiyotining barcha tarmoqlarini, jumladan,
baliqchilik tarmog‘ining eng dolzarb muammosi — bu 2008-yilda
boshlangan jahon moliyaviy inqirozi, uning ta’siri va salbiy
oqibatlari, yuzaga kelayotgan vaziyatdan chiqish yo‘llarini
izlashdan iborat.
Baliqchilik korxonalari, asosan, qishloq joylarida joylashgan-
ligini inobatga oladigan bo‘lsak, sohani jonlantirish va rivojlan-

---

9
tirishda prinsipial ahamiyatga ega bo‘lgan hamda qishloqni rivoj-
lantirish bo‘yicha davlat dasturlariga mos kelishi maqsadga mu-
vofiq. 2009-yili tasdiqlangan «Qishloq taraqqiyoti va farovonligi
yili» Davlat dasturining asosiy vazifalaridan biri — qishloqda
sanoat ishlab chiqarishi va qurilishni jadal rivojlantirish, meva-
sabzavot va chorva mahsulotlarini qayta ishlash bo‘yicha zamona-
viy texnika hamda texnologiyalar bilan jihozlangan ixcham korxo-
nalar tashkil etish chora-tadbirlarini amalga oshirishdan iborat.
Bu boradagi vazifa keng qo‘yilmoqda. Ya’ni qishloq xo‘jaligi
mahsulotlarini ishlab chiqarishni kengaytirish hisobidan qishloqda
ixcham texnologiyalar bilan jihozlangan yangi, zamonaviy qayta
ishlash korxonalarini shakllantirish va ularning keng ko‘lamda
faoliyat yuritishi uchun har tomonlama mustahkam xomashyo
bazasini tashkil etish zarur. Bunday ishlab chiqarish quvvatlari
har bir viloyat, tuman va qishloqda barpo etilishi darkor. Bu na-
faqat ishlab chiqarishning yangi hajmlari va yalpi ichki mahsu-
lotni oshirish, avvalo, oziq-ovqat ishlab chiqarishni ko‘paytirish
imkonini berishini aniq-ravshan tushunib olishimiz zarur. Chunki
oziq-ovqat mahsulotlariga ehtiyoj hamisha yuqori bo‘lib, bu eh-
tiyoj bundan buyon ham ortib borishiga shubha yo‘q.
Eng muhimi, qayta ishlash korxonalarini tashkil etish orqali
biz, avvalambor, ish o‘rinlariga talab doimo katta bo‘lgan qish-
loqlarda yoshlarni ish bilan ta’minlash muammosini hal etish
imkoniyatiga ega bo‘lamiz.
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, baliqchilik sohasini
rivojlantirishdagi maqsadlar iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik turlarga
bo‘lingan.
1. Iqtisodiy maqsad. Ishlab chiqaruvchilar foydasini oshirish,
eksportdan daromad olish;
2. Ijtimoiy maqsad. Kam ta’minlangan oilalar turmush da-
rajasini oshirish va oziq-ovqat taqchilligi muammolarini bartaraf
etish, qishloq hududlarida iqtisodiy imkoniyatlarni va bandlikni
oshirish, aholining daromadlarini ko‘paytirish;
3. Ekologik maqsad. Yer, suv va genetik resurslarni qo‘riqlash,
qo‘llab-quvvatlash va samaradorligini oshirish.

---

10
I bob.