|
Dördüncü dövr-Binəqədi heyvanat qəbristanlığı
Dördüncü dövrün başlanğıcından bizim bu günləri təqribən iki milyon il ayırır. Geoloji baxımdan bu qısa zaman ərzində, bizim planetin həyatında onun görünüşünü köklü surətdə dəyişən, mühüm və fövqəladə hadisələr baş verirdi. Dördüncü dövrə tektonik hərəkətlərin güclənməsi, yer qatının izostatik tarazlığının pozulması və iqlimin kəskin dəyişməsi düşür. Bu hadisələr yer qatının bir hissəsinin kəskin qalxması, digər hissəsinin isə düşməsi, vulkanlrın qızğınlaşması, Yer kürəsinin səthində iri buz qatlarının meydana gəlməsi və əriməsində əks olunmaqla, dünyanın geoloji strukturunun, qat yığımı rejiminin, su kütləsinin yenidən paylanmasının, yer səthinin üst relyefinin, çayların hövzələrinin, iqlimin dəyişməsinə və ümumiyyətlə, nizamlı dünyanın təsirli dərəcədə yenidən qurulmasına səbəb oldu. Bunlar hamısı paleocoğrafiyanın dördüncü dövrünə diqqətin daha da artmasına maraq yaradır.
Binəqədidəki dördüncü dövrə aid heyvanat qəbristanlığı bu baxımdan çox qiymətli təbiət abidəsidir. Dördüncü dövrə aid heyvanların (o cümlədən nəsli kəsilmiş) qalıqlarının tapılması – ibtidai təbiəti və onun heyvanat aləmini bizə əks etdirmək nöqteyi-nəzərindən dərin maraq doğurmaqla və təkamül nəzəriyyəsi üçün faydalı materiallar təqdim etməklə yanaşı, müasir insana o dövrdə baş verən iqlim şəraitini də əks etdirir. Bu baxımdan o dövrə aid tapıntıların öyrənilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
1938-ci ildə Binəqədi qəsəbəsi yaxınlığında qır (bitum) axtaran zaman Azərbaycan Sənaye İnstitutunun tələbəsi geoloq A.S.Məstanzadə tərəfindən ibtidai heyvanlara aid sümüklər tapılmışdır. Buradan mağara ayısının dişi, kaftar dişləri, keçəl kərkəs (qrif) quşunun, canavarın, çaqqalın, tülkünün, qabanın, atın, gərgədanın, öküzün, maralın, ceyranın, uzunoxlu kirpinin, dovşanın, ərəbdovşanının, kiçik gəmiricilərin, kirpinin, tısbağanın, saysız-hesabsız quş qalıqlarının, bir neçə çeşidli böcəklər, o cümlədən çoxsaylı iri su böcəkləri – susevərlər və hovuz qurdları çıxarılmışdır. Ümumiyyətlə burada 50 minə yaxın heyvanat aləminə məxsus sümüklər aşkar edilmışdir. Həmçinin bitki aləminə aid gövdə, budaq, köklər, toxumlar və hətta yarpaqlar belə yığılıb götürülmüşdür. Müxtəlif heyvanların qalıqlarının qır altında yığılıb qalması üçün şəraitin yaranmasına əsas səbəb burada mövcud olmuş neft gölməçəsin də heyvan və quşların məhvi ilə bağlıdır. Yaxınlıqda olan gölə su içməyə gedən heyvanların yolu neft gölməçəsinin yanından keçdiyi üçün onlar müxtəlif səbəblərdən bu təbii tələyə düşür və burada məhv olurdular. Onları asanlıqla ələ keçirən vəhşi heyvanlar və yırtıcı quşlar özləri də bəzən bu təbii tələnin qurbanı olurdular. Ağır neft bu qarışıq heyvanat aləminin qalıqlarının uzun illər saxlanması üçün əla mühit yaratmışdır. Binəqədidəki dördüncü dövrə aid heyvanat və bitki aləminin qalıqları o zaman Azərbaycanın bu hissəsinin flora və faunası, həmçinin o dovrdə burada neftin mövcud olması barədə bizə maraqlı məlumat verir və elmi araşdırmalar aparmağa imkanlar açır.
Binəqədi faunasının bir xüsusiyyəti də ondan ibarətdir ki, bitum layında tapılan quş sümüklərinin yanında bəzən mumlaşmış bağlar, dəri, vətər parçalarına rast gəlinir. 1947-ci ildə Binəqədi qır gölü rayonunda aparılan qazıntı işləri zamanı flora qalıqlarıyla zəngin olan laylar aşkar olundu. Mütəxəssislərin müəyyənləşdirdiyinə görə Binəqədi gölündə toplanan floranın nisbi yaşı pliosen dövrünün sonlarına uyğun gəlir. Tədqiqatçıların fikrincə bu dövrdə Abşeron yarımadasında meşəlik və kolluq müasir dövrə nisbətən daha zəngin olmuşdur. Bitki aləminin tərkibi və onun təhlili göstərir ki, qədim zamanlar Abşerondakı flora nisbətən daha mezofil, iqlim isə soyuq və rütubətli olmuşdur. Binəqədi gölündə tapılmış bitkilərin əksəriyyətinə indi Abşeron yarımadasında rast gəlinmir.
Binəqədi dördüncü dövr fauna və florası, çeşidi və çoxluğuna görə dünya miqyasında ən zəngin paleontoloji xəzinə hesab olunur və bütün dünya alimlərini heyrətə gətirmişdir. Mütəxəssislər bu gölü ABŞ-ın Kaliforniya ştatında 1875-ci ildə U.Denton tərəfindən aşkar edilmış Ranço Lya Brea paleontoloji tapıntısı ilə müqayisə edirlər.Geoloji tədqiqatlar göstərib ki, Ranço Lya Brea faunasının yaşı pleystosen dövrünə aiddir və burada batmış heyvan qalıqlarının 35000 illik tarixi vardır. Müqayisə üçün bildiririk ki, Binəqədi gölündəki qalıqların yaşı bundan 2 dəfədən də artıqdır, yəni 75000 ilə bərabərdir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
