Бажарди. Eshboyev G’ Текширди. Axmedov Sh Рахбар. Н. Контр. Тасдикл. Omonov N

 
 
EKOLOGIYA 
QISMI. 
 
 
Узг
. 
Лист
 
№ Хужжат
. 
Имзо
 
Сана
 
Варак
 

Bitiruv malakaviy ishi 

Бажарди
. 
Eshboyev G’ 
Текширди
. 
Axmedov Sh
 
Рахбар.
 
 
Н. Контр.
 
 
 
Тасдикл.
 
Omonov N 
 
Литер
. 
Вараклар
 
TDTU 
42-18 AVT

---

Ekologiya qism. 
Jahonda fan-tenika taraqqiyotining jadal rivojlanishi natijasida tabiiy resurslardan 
xo`jalik maqsadlarida ko`proq foydalanilmoqda. Shuningdek, dunyo aholisining 
yildan yilga o`sishi natijasida oziq-ovqat ,yoqilg`I, kiyim –kechak va boshqa 
zaruruiy mahsulotlarni ko`roq ishlab chiqrish zaruryati ortib bormoqda. Bu esa yer 
maydonlari va o`rmonlarni jadal suratlarda qisqarishiga cho`l sahrolarni bostirib 
kelishiga ,turoq buzilishiga , atmosferaning ozon qatlamining yemirilishiga,yer 
havosining ortacha xaroratini ortib borishga va boshqa salbiy holatlarga sabab 
bo`lmoqda. 
Yer sharining havo qobig`i atmosfera deyiladi . Atmosferaning ifloslanishi 
deganda uning tarkibi va xossalarining inson salomatligi hayvonlar ,o`simliklar va 
ekosistemaga ta`sir ko`rsatadigan o`zgarishlari tushuniladi. Bugungi kunda 
atmosferaning suniy ifloslanish manbalariga energetika ,sanoat korxnalri ,transport, 
maishiy chiqindilar va boshqalar sababachi bo`lmoqda . xozirgi kunda 
atmosferaning ifloslanishining 75% tabiiy manbalarga, 25% suniy manbalarga 
to`g`ri keladi. 
Respublikadagi asosiy sanoat tarmoqlarida zararli birikmalarni ushlab qolish va 
zararsizlantirish talab darajasida emas. Korxonalarda chang –gaz tozalash 
qurilmalari bilan ifloslanganlik 85% ni tashkil qiladi va ularning ish samaradorligi 
70,86% bo`lib, qurilmalarning 77% eskirgan va yaxshi ishlamaydi. Korxonalar 
uchun havoni belgilangan miqdordan ortiqch ifloslangani uchun to`lov va jarimaalar 
belgilangan. 
Sanoatda havoning ifloslanishining kamaytirish uchun: 
-yangi tozalash qurilmalarini ishga tushirish va samaradorligini oshirish; 
-kam chiqindili va chiqindisiz texnologiyalarni joriy etish; 
-zararli korxonolarni chetga chiqrish va boshqa tadbirlarni amalga oshirish 
zarurdir; 
Sanoat korxonalarida xosil bo`ladigan turli sanoat chiqindilarini tozalash, ulardan 
Узг.
Лист
Хужжат № .
Имзо 
Сан
Лист
Bitiruv malakaviy ishi 

---

 samarali foydalanish bugungi kunda dolzarb masalalardan biridir. Masalan 
to`qimachilik korxonalarida xosil bo`ladigan changlar tozalash uskunalarida ushlab 
qolingandan so`ng ,ulardan quydagi usullar bilan foydalanish mumkin; 
1.Homashyo sifatida (yoki tayyor mahsulot sifatida ). 
2. Chang hosil bo`lgan korxonaning o`zida uni qaytadan ishlatib foydalanishni 
tashkil etish yo`li bilan. 
3. Boshqa ishlab chiqrish korxonalarida mahsulot ishlab chiqrish uchun foydalanish. 
4. Tarkibidadan foydali komponentlarni ajratib olish uchun qayta ishlash. 
5. Changni bazi fizik-kimyoviy xususyatlardaa foydalaniladigan jarayonlarda 
ishlatish.
Demak bitiruv malakaviy ishida berilgan mavzuning dolzarbligi shundaki 
korxonada hosil bo`luvchi chiqindilarni. Changlarni ushlab qolish va uni kerakli 
maqsadga yo`naltirish ishlari to`ri olib borilsa ham atrof- muhit ifloslanishi oldini 
olinadi, ham iqtisodiy muammolar barxam topadi . Ekologiya muammosi davrimizning 
eng dolzarb muammolardan biri bo`lib qoldi. Uning xavfi xatto yadro xafidan ham 
dahshatliroq bo`lib,butun yer shari xalqlarini tashvishga solmoqda “Asrlar tutash 
kelgan pallada butun insonyat ,mamlakatimiz aholisi ,- deb yozadi I.A.Karimov –judda 
katta ekologik xavga duch kelib qoldik. Buni sezmaslik qo`l qovushtirib o`tirish oz-
ozini mahkum etish bilan barobardir”. 
Tabiat bu tirik organismdir,u har bir uzilgan yer uchun insondan shavqtssiz ravishda 
o`ch olishi mumkin. Xozirda atrof-muhitni saqlash sog`lomlashtirish eng dolzarb 
muammolardan birdir. Dunyoning barcha mintaqalarida yirik sanoat markazlari, 
transport vositalari atrof muhitni ifloslantirayotganligi katta-katta o`rmonlar kesilib 
tugatilayotganligi dengiz okeanlarni zaxarlanayotganligi sir emas. 
O`zbekiston Respublikamiz azaldan o`z tabiatining go`zalligi bilan olamga mashhur 
bo`lgan va bu xududda qaadimdan chorvachilik , dehqonchilik,sug`orish inshootlarini 
qurish,baliqchilik ,ipakchilik paxtachilik, asalchilik rivojlangan. Atrofimizdagi tabiat 
millionlab yillar davomida yuzaga kelgan hamda o`zining murakkab qonunyatlariga 
rioya qilgan holda yashaydi. Ana shu tabiat bilan inson o`rtasida murakkab muvozanat
Узг.
Лист
Хужжат № .
Имзо 
Сан
Лист
Bitiruv malakaviy ishi 

---

mavjud. Respublikamiz mustaqillika erishishi ekologiya muammolarni hal qilish 
insonni tabiatga bo`lganmunosabatini yangi bosqichga o`tish imkonini berdi. Xozirgi 
kunda tabiatni muhofaza qilish vazifasi tinchlikni saqlashdan keying o`rinda turadigan 
eng dolzarb muammolardan biridir. Sayyoramizda har 70 mln.tonna zaxarli gaz 50 mln 
tonna metan, 13 mln,tonnage yaqin azot kuyundisi chiqarilmoqda, okeanlarga 10 mln 
tonna neft va neft mahsulotlari, suv havzalariga 32km
3
iflos sanoat suvlari 
quyilmoqda.11 mln. Gektar o`rmon kesilib ketmoqda va yonib ketmoqda. 
Butun insoniyatni tashvishlantirmoqda. Tojikistonning Surxandaryo bilan qo`shni 
shahri Tursunzodadagi alyuminiy zavodi Surxandaryoning shu joyga yaqin xalqlarning 
hayoti va salomatligiga hamda tabiatiga xavf solmoqda. 
Respublikamiz konstitutsiyasining 55-moddasiga binoan “yer , yer osti boyliklari, suv 
o`simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zaxiralar umumiy boyligimizdir. 
Ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat muxofazasidadir” deb takidlangan. 
Konstitutsiyaning 50- moddasida “Fuqorolar atrof- tabiiy muhitga ehtiyotkorona 
munosabatda bolishga majburdirlar” deyilgan. 
Ekologik ahvolni sog`lomlashtirish atroh-muhitni muxofaza qilish iqtisodiy 
ijtimoiy,siyosiy va boshqa omillarga bogliq. Ular orasida ekologik tarbiyaning 
ahamyati kattadir. Yoshlarda ekologik ongni shakillantirishda qadimgi milliy 
vositalardan foydalanish zarur. 
Ekologik vaziyatni sog`lomlashtirish uchun davlat ma`muriy yol bilan juda ko`p 
vazifalani belgilagan. Endi hamma jamiyat azolarining tabiatga bo`lgan munosabatini 
o`zgartirishdadir. Qishloqlarda ekologik ong madanyatini shakillantirish lozim. 
Oila tarbiyasida ham ekolgik tarbiyaga katta etibor berish kerak, (bolani ona 
zaminga,tabiatga, oqar suvga,nonga ,jonivorlarga, o`simlaik dunyosiga e`zzoz hurmat 
yuzasida tarbiyalash) 
Oila tarbiyasida ham ekologik tarbiyaga bolalar bog`chalarida, maktablarda ,oliy 
o`quv yurtlarida inson ona tabiatgning bir bo`lagi ekanligini ularning ongiga 
singdirishdan boshlash kerak. Ishlab chiqarishning barcha soxalarda ,barcha 
O`zbekiston konistitutsiyasida kelib chiqqan holda tabiatni muhofaza qilish har bir 
Узг.
Лист
Хужжат № .
Имзо 
Сан
Лист
Bitiruv malakaviy ishi 

---

fuqoroning brchi eknligini kishilarning ongiga singdirish zarur. Tabiatni muhofaza
qilish qonuninig 4-moddasida (1993 yil daekbrda O`zbekiston oliy majlisi tomondan 
qabul qilingan tabiatni muhofaza qilish to`g`risidagi qonuni.) qanda mutaxassis 
tayyorlanishidan qatiy nazar barcha o`rat, oliy o`quv yurtlarda fuqorolarning hayoti 
uchun tabiiy muhitga ega bo`lish huquqini taminlash uchun ekologik o`quvning 
majburiyligini belgilab qoyilgan. 
Bu borada har bir mutaxassislik bo`yich oqitiladigan maxsus kurslar uchun 
respublikamizning tabiiy resurslaridan unumli foydlanish jarayonida uni muxofaza 
qilish uchun oqilona tadbirlar ko`rishga ayrim elementlari qo`llanilmoqda.
Fan texnika vositalari atrof-muhitni zarali chiqindilar bilan ifloslanishini istesno 
etishga to`la imkon bermagan xozirgi vaqtda atrof-muhitni kishilar, hayvolar va 
o`smliklar dunyosi uchun xavfsizlikni taminlovchii standardlarni ishlan chiqish muhim 
ahamyatga ega. Ularni ishlab chiqish standardlar xalqaro tashkiloti, uning qo`mitalari 
va bazi mamlakatlarning standartlash qo`mitalari muhim rol o`ynaydi.
Har bir texnologik jarayon loyhalanayotganda uning albatta atrof-muhitga 
korsatadigan ta`siri albatta ilmiy jihatdan organilib chiqishi zarur ekanligini 
unutmasigimiz kerak. 
Loyhalanayotgan “Paxta terish mashinasini yerga ta’sir qiluvchi bosimini aniqlagan 
xolda shina konistruksiyasni loyihalash”da va tayyorlashda ham atrof-muhitga bir 
qancha turli ko`rinishdagi chiqindilar ajralib chiqadi. Chiqindilar ikki xil bo`ladi. 
Birinchidan energetic chiqindilar jumladan shovqin, tebranish,turli nurlanishlar, 
ikkinchidan ashyoviy chiqindilar, jumladan oqava suvlar, zararli gazlar, qattiq 
chiqindilari qirindilar ajralib chiqadi. 
Hozirgi kunda olimlar tomondan har bir chiqindini tozalash yoki uni 
zararsizlantirish uchun turli usullar ishlab chiqilgan. Har xil usul ajralayotgan 
chiqindilar agregat holati, fizik-kimyoviy xususyati,miqdori, konsentratsiyasi, harorati, 
qanday manbadab ajralayotganligiga qarab tanlanadi. Sanoat chiqindilari jumladan 
turli oksidlar zaxarli gazlar ,changlar, metal qirindilari va boshqalarni oldini olish 
maqsadida korxonaga turli tozalash qurilmalarjumladanabsorberlar,kattalik tozalash
Узг.
Лист
Хужжат № .
Имзо 
Сан
Лист
Bitiruv malakaviy ishi 

---

qurilmalari enli filtrlar o`rnatilishini tavsiya etamiz.
Ularni jadval ko`rinishida quydagi jadvalga kiritamiz 
Chiqindilar 
manbalari 
Chiqindi tarkibi 
Qo`llaniladigan 
tozalash 
usullari 
va 
tozalash qurulmalari 
Qo`shimchalar 
“Paxta 
terish 
mashinasini
yerga 
ta’sir 
qiluvchi 
bosimini 
aniqlagan xolda 
shina 
konistruksiyasni 
loyihalash” va 
tayyorlashda
Moy,tebranish,metall 
qirindilari,shovqin.
Adsorbsion 
tozalash 
qurilmalari 
katalitik 
tozalash 
qurilmalari, 
yengil 
filtrlar, 
tindirgichlar 
shovqin 
tutgichlar, 
ammortizatorlardan va 
prokladkalardan 
Korxonada gazlarni oddiy usulda chang cho`ktiruvchi kameralarda olib qolinadi. 
Chang holidagi gaz oqimi tindirish kamerasi ichiga yuqori qavatga uriladi va yirik 
chang zarralari pastdagi birinchi bunkerga cho`kadi. Keyin gazning yo`nalishi 
o`zgaradi. Ular pastgi to`siqdan o`tib yana yuqoriga o`tadi. 
Bu chang tutgich kameraga kirgan barcha zararli gaz qo`shimchalarini changlarni 
ushlab qolmaydi, bor yog` 58% zararli gaz qo`shimchalarini ushlab qolish imkoniga 
ega. Bu kameraning hajmi nisbattan juda katta. Mexanik usulda gaz chiqindilarini 
tozalashning samaraliligi ko`incha chang zarralarining 40 mkg bo`lgan chang 
zarralarini ushlab qolish juda qiyin. Ular tozalangan gazlar bilan birgalikda 
atmosferaga chiqib ketadi. O`rnatilishi tavsiya etiladigan chang tozalash apparatlaridan 
yana biri bu siklonlardir. Maxsus chang ushlagich sikloni apparatiga chang yuqori 
qismdan kirib keladi. Gaz oqimi siklon ichida aylanib pastki bunkerga qarab 
xarakatlanib chang zarralari cho`qindi,ularning hajmi 5-40 mkm kattalikda bo`ladi. 
Узг.
Лист
Хужжат № .
Имзо 
Сан
Лист
Bitiruv malakaviy ishi 

---

 Tozalanga gaz oqimi o`rtada katta truba orqali teaga qarab harakatlanadi. Siklonga 
kelayotgan gaz oqimi katta bosim bilan kiradi, buning uchun katta miqdorda elektr 
energiya sarflanadi. Bu usul bilan changdagi zararli chang zarralarini 99,7% ini ushlab 
qolinadi. Fizik omillarni kamaytirish uchun shovqin tutgichlar (shmouloviteli, 
shumoizolyasiya) titrashni kamytirish uchun maxsus ammortizatorlardan va 
prokladkalardan foydalanishni taklif etaman. Ichimlik suvini toza va sof holda saqlash 
uchun suv aylanishi tizimida yopiq foydalanish usulini tashkil qilish lozim. Suvdan 
foydalanishda tejamkorlik va oqilona foydalanishni yo`lga quyish uchun tashkilotlarda 
quyidagi yo`nalishlarda ish olib boorish istiqbolli hisoblanadi. 
Suvsiz yoki kam suv bilan ishlaydigan texnologiyani ishlab chiqish va shunga rioya 
qilish. Qaysi sohada bo`lsa ham imkon qadar suvni kam ishlatish. Yuqorida ko`rilgan 
chora tadbirlar va tavsiyalar amalga oshirilishi natijasida nafaqat atrof-muhit 
ifloslanishini oldini olibgina qolmaydi,balki ajralayotgan chiqindilar ushlab qolinib 
biror bir kerakli maqsadlarda foydalaniladi. Chunki ajralib chiqayotgan chiqindi ham 
malum bir kimyoviy tarkibga ega modda. 
Demak, har qanday chiqindi qaysi sanoat tarmog`idan tashlanishidan qatiy 
nazar,albatta ushlanishi,tozalanishi va zarasizlantirilishi lozim. 
Узг.
Лист
Хужжат № .
Имзо 
Сан
Лист
Bitiruv malakaviy ishi 

---