Baho va bahoning shakllanishi : kasb-hunar kollejlari uchun o'quv qollanma

3 .3 . Bozor subyektlarining baho siyosati
Iqtiso diyo t rivojlanishida b a h o la r asosiy o ‘rin tu ta d i. 
K orxona (firm a)lar faoliyatida tovar ishlab chiqarish raqobat 
bilan b o g liq . R aqobat tovar va m ahsulotni ishlab chiqarish, 
u m u m a n iqtisodiyotning asosiy e lem en tlarid an biridir. Bozor 
mavjud ekan, u n d a raqobat ham am al qiladi. Bozorda ko‘plab 
korxona, f ir m a l a r o ‘z mahsulotlari bilan oldi-sotdi jarayonida 
ishtirok etadi. Qaysi bozorda tak lif talabning o ‘sishiga olib 
kelsa, raqobatdoshlar (sotuvchilar) o ‘rtasida kurash kuchayadi. 
K orxo na raq obatd a yutib chiqishi u c h u n yangi, sifatli va 
raqobatbardosh tovar ishlab chiqarishi va xaridorning ehtiyo- 
jini o ‘rganishi, talablarini aniqlashi lozim b o l a d i .
Bozor subyektlari raqobat kurashida ikki usul: baholi va 
bahosiz raqobatda ishtirok etadilar. Baholi raqobat ishlab 
c hiqaruvchilarning m ahsulotlariga b a h o belgilash borasidagi 
kurashlari b o ‘lib, raq ob atda yutib chiqish u c h u n baholarni
30

---

m a ’lum m u d d a td a pasaytirishlari bilan xarakterlanadi. Baho 
vositasidagi raqobat, bu — aniq tovarlarning bahosi o ‘zgarishi 
orqali b o ‘ladigan bahslashuv, kurash kolrinishidir. F irm a - 
sotuvchilar talab egri chizigMda harakat qilib, baho ning o ‘sishi 
va pasayishiga olib kelishini, bozordagi b a ho lar darajasini 
d o im o kuzatib boradilar. Baho m arketing ni ng egiluvchan 
in s tru m e n ti h iso b la n ad i, c h u n k i ra q o b a td a yutib chiqish 
baholarning belgilanishiga k o ‘p jih a td a n b o g ‘liq b o ‘ladi, uni 
ko ‘pgina om illar t a ’sirida o ‘zgartirish m um kin.
B a h o s iz r a q o b a t s h u b ila n x a r a k t e r l a n a d i k i , b u n d a
tovarlarning bahosi em as, balki u n in g sifati, servis-xizmat 
ko'rsatish, ishlab chiqaruvchi firmaning o b r o '- e ’tibori, b o zo r­
dagi mavqeyi raqobat kurashining asosiy omili hisoblanadi. 
F irm alar bahosiz raqobatda quyidagilarga e ’tib or beradilar:
— tovarning texnik jih a td a n yangiligi;
— to v a rla rn in g y a n g id a n -y a n g i ehtiy o jla rn i q o n d irish
im koniyatlari;
— to ld ir u v c h i tovarning chidamliligi, ishonchliligi, y u q o ­
ri sifati;
— tovarlarni sotib olish jarayon id a xaridorlarga ko‘rsa- 
tiladigan xizm at tu rining turlichaligi;
— tovarlarning ixchamliligi va foydalanishda samara berishi;
— a tro f-m u h it u c h u n ekologik jih a td a n toza b o iis h i va 
h ok azolar.
Iqtisodiyotni markazlashgan boshqaruv tizimida baholar 
ikkinchi darajali rol o'ynaydi. Bunda baholar davlat tom onidan 
belgilanadi. Baholarni cheklashda yuqori va minimal baholardan 
foydalaniladi. Yuqori baholarni belgilashda davlat ayrim tovarlaiga 
bozor bahosidan yuqori bahoni talab va taklif tengligi sharoitida 
belgilaydi. Bunday vaziyatda talab doim taklifdan oshib boradi, 
taqsimlash tizimida talon, kvota shakllaridan foydalaniladi.
Bozor subyektlarining baho siyosatini yuritishida m inim al 
b a h o d a n h a m f o y d a la n ila d i. M i n i m a l b a h o b a h o n i n g
31

---

oshirish, pasaytirish m u m k in b o ‘lm a g a n darajasidir. A gar 
m in im a l b a h o im k o n darajasidan yuqori b o ‘lsa, talab va 
taklif tengligi sharoitida taklifning talabdan oshishi kuzatiladi. 
Baho bilan m a h su lo t yoki to v a r soni o ‘rtasidagi b o g d a n ish
buziladi.
Iqtisodiy islohotlar davrida b a ho lar va x o ‘jalik jarayonlari 
o'rtasidagi bo gliqlik boshqacha tarzda kechadi. Ayrim tovar va 
xizmatlarga talab va taklif t o ‘qnash keladi, ularga belgilangan 
b a ho lar tovar va xizm atlarning cheklanganligini k o ‘rsatadi. 
B ah olar o 'rta sid a g i b o g ‘liqlik esa faol vaziyat va kelgusi 
kutishlarni hisobga olgan nisbatan cheklanganlikni ko‘rsatadi. 
Bunday tovar va xizm atlar bozori birgalikda b o z o r iqtisodi- 
yotini tashkil etadi va b a h o m exanizm ini boshqaradi.
Baho siyosatini yuritishda b o zo r subyektlari — din a m ik
ra q ob atn i ta 'm in la s h , pul va moliyaviy fao liyatn in g bar- 
qarorligi, xususiy m ulkchilikn in g rivojlanishi, h a r qan d ay
b o z o r subyekti va h a r qan d ay faoliyatning erkinligini t a ’m in - 
lash kabilar ichki bo zorni tovar va m a hsu lotlar bilan t o l d i -
rilishiga olib keladi.