Baho va bahoning shakllanishi : kasb-hunar kollejlari uchun o'quv qollanma

5 .2 . T ak lif hajmi, umumiy taklif
qonuni
T o v a rn in g bahosi bilan sh u to v a rg a b o ‘lgan talab h a j­
m in in g o ‘z a r o m u n o s a b a tin i y a q q o lr o q qilib k o ‘rsatish 
u c h u n uni o d a td a m a z k u r tov arga b o i g a n talab shkalasi 
k o ‘rinishida yoki talab egri c h iz i g l k o ‘rinishida ifoda etiladi.
T a la b shkalasi shu tov arga b o i g a n talab hajm i bilan shu 
tovar bahosi o ‘rtasidagi b o g l a n i s h n i h a m aks ettiradi. Talab 
hajmiga t a ’sir o l k a z a oladigan boshqa om illarning ham m asi, 
m asalan, boshqa tovarlarning bahosi talab shkalasini tuzishda 
o ‘z g arm ay q o la v erad i. T a la b shkalasi k o ‘p xildagi b a h o ­
la rn in g h a r biri b o ‘y ic h a x a rid o rla r q a n c h a m iq d o rd a g i 
to v a rn i sotib olish istagida b o l i s h i n i k o ‘rsatib b e ra d i. M a ­
salan, pishloq singari tovarga b o i g a n b a h o darajasiga qarab
oylik talab va ta k lif h ajm larin in g o ‘zgarib borishini quyidagi 
ja d v a ld a k o ‘rib c h iq a m iz .
49

---

1- ja d v a l
Baho darajasining talab va taklifga ta ’siri1
1 kg pishloq 
b ah o si, so ‘m
T a la b hajm i, 
oyiga 
1000 kg
T a k lif 
h ajm i, oyiga 
1000 kg
T a la b va 
ta k lif 
m u v o zan ati 
darajasi
P ish lo q
b a h o sid a
k u tila d ig a n
o ‘z g a rish la r
0
100
0
100
0 ‘sib b o rad i
2000
80
0
80
O bsib b o rad i
2 500
60
20
40
O 's ib b o rad i
3 000
40
40
0
B irdek tu rad i
3500
20
60
-40
Pasayadi
4 0 0 0
0
80
-80
P asayadi
5 000
0
100
-1 0 0
P asayadi
Y u q o rid a g i j a d v a l d a n k o ‘rin a d ik i, d a stla b k i ikki u s tu n
p is h lo q n in g ta la b s h k a la s in i va p is h lo q q a b o ‘lgan ta la b
h ajm i b ilan lin in g b a h o si o ‘rtasidagi b o g d a n is h n i k o ‘rsatib 
b e ra d i. J a d v a ln in g b ir in c h i u s tu n i 1 kg p is h lo q na rx la ri 
q a t o r i d a n ib o ra t b o i i b , u p is h lo q n in g te k in — 0 s o ‘m d a n
5000 s o ‘m g a c h a b o i g a n b a h o la r in i o ‘z ic h ig a o la d i. I k ­
k in c h i u s tu n i b a h o h a r qaysi q iy m a tg a y e tg a n id a k u z a ti- 
la d ig a n ta la b h a jm in i k o ‘rsa ta d i. B a h o q a n c h a lik y u q o ri 
b o l s a , ta la b h a jm i s h u n c h a l i k k a m b o i a d i . T a b iiy k i, 
p is h lo q te k in b o i g a n m a h a l d a ta la b h a jm i h a m m a d a n
k a tta b o i a d i (o y ig a 100 m in g kg). P is h lo q b e p u l t a ’m i n -
la n a d ig a n b o l s a , o ila la r n in g k o ‘p ch ilig i m a s a lliq la rin in g
1 Menejment va biznes asoslari. Darslik. - Т.: «Mehnat», 2000. 9-b.
50

---

o ra s id a p is h lo g ki k o kp va b o s h q a su t m a h s u lo tla r i n isb a ta n
k a m b o ‘la d ig a n o v q a tla rn i t a n l a r ed i. B u n d a y h o la td a
p is h lo q q a b o 'l g a n ta la b j u d a k a tta b o ‘lardi. P is h lo q n in g
b a h o s i o s h ib b o ris h i b ila n ta la b va t a k l i f s h k a la la r id a
o ‘z g a n s h l a r k u z a tila d i. B a h o la r o s h ish i b ila n p is h lo q q a
b o 'l g a n ta la b h a m n is b a ta n k a m a y ib b o ra d i.
B o zord a talabg a t a ’sir e tu v ch i o m illa rg a to v a rla rn in g
bah osi, iste’m o lc h ila rn in g d a ro m a d i va u la rn in g ehtiyojlari 
kiradi. T a la b turli to varlar va a h o lin in g turli tabaqasi u c h u n
xilma-xil belgilanadi. Turli tabaqa va guruhlarning daromadlari 
talabga qarab te b ra n ib tu radi. T o v a rla r — shaxsiy b u y u m va 
i s t e ’m o l u c h u n y ok i is h la b c h i q a r i s h i s t e 'm o l i u c h u n
m o lja lla n g a n ishlab chiqarish vositasi sifatida belgilangan 
b a ho da sotiladi va sotib olinadi. Shu sababli tovarlarga talabni 
ishlab c h iq a ru v c h ila r va x a rid orlar q o ‘yadi. T alab om illari 
orasid a ehtiyoj va belgilanadigan b a h o la r o ‘rtasida d o im o
bogMiqlik b o ‘ladi.
B ozorda ishlab chiqaru vchilar m a 'lu m m iqdordagi tovar- 
larini sotish m a q sa d id a ta k lif qiladilar. Ishlab c h iq a ru v - 
chilarning takliflaridan asosiy m aqsad ishlab ch iqargan m a h - 
sulotini pulga alm ashtirish, qilingan xarajatlarni qoplash va 
s o f foyda olishdir. Sotuvchiga tayyor m ahsulotin i sotish bilan 
birga b u y u rtm ala r h a m beriladi (taklif qilinadi). T aklif om il- 
lariga tovar bahosi, sotishga taklif qilingan tovar va tovarning 
hozirgi zam on ga mos kelishi kabilar kiradi. Bulardan koTina- 
diki, b a h o lar yuqori boMganda sotuvchilar tovarini k o 'p ro q
hajm da bozorga olib chiqadilar, ular u c h u n k o ‘proq foyda 
olish imkoniyati tugiladi. Taklifning asosiy xususiyati tovarning 
sifatli b o ‘lishidadir.
T a la b x a rid o rn in g x a tti-h a ra k a tin i t a ’riflab b e ra d ig an
um um lashtiruvchi a ta m a b o lg a n id e k , taklif degan tu sh u n ch a
ham haqiqiy va potensial sotuvchilarning xatti-harakatlarini 
tasvirlash u c h u n ishlatiladigan u m u m iy k o ‘rsatkichdir.
51

---

Xuddi talab misolida b o lg a n id e k , «taklif» tu sh un ch asin i 
tadqiq qilishda h a m ta k lif hajm i, tak lif shkalasi va taklif egri 
chizig‘i degan iboralardan foydalaniladi.
T aklif hajm i deyilganida, sotuvchilarning m a 'lu m vaqt 
m o b a y n id a sotishga m o ‘ljallangan to v a rla rin in g m iq d o ri 
tushuniladi. U tovarning bahosi k o ‘plab omillarga, avvalo 
ish la b c h i q a r i s h d a is h la tila d ig a n r e s u r s la r b a h o s ig a va 
s o tu v c h i la r ix tiy o rid a m a v ju d b o ‘lg a n ish la b c h iq a r is h
texnologiyalariga bo g‘liqdir. Sotishga m o lja lla n g a n degan gap 
m azk ur holda xaridorlar soni yetarli b o ig a n id a taklif etilayot- 
gan m iqdordagi tovarlarni sotuvchilar c h in d a n ham bozorga 
ch iq arish n i istaydilar va c h iq a ra o la d ila r d egan m a ’n o n i 
bildiradi.
T a k lif shkalasi tovarga a lo q a d o r ta k lif hajmi va lining 
bahosi o^rtasidagi b o g ‘lanishni ix ch am k o ‘rin ishd a t a ’riflab 
beradi. T a k lif shkalasini tu z ish da ishlab c hiqarish resurslari 
va ishlab chiqarish texnologiyalarining baholari singari taklif 
hajm iga t a ’sir o fctkaza oladigan b o sh q a o m illa r o ‘zgarm ay 
q o la v erad i.
Baho m u vo zan at bahosidan past b o ‘lsa, talabning ortib 
ketishini, y a ’ni tanqislik yuzaga kelishini payqash qiyin emas. 
Aksincha, baho m uvozanat bahosidan yuqori boMsa, bozorda 
taklif ortiqcha b o ‘lib qoladi. Baho h a r q an d ay b o ‘lib turganda 
ha m xaridlar soni ham isha sotilgan tovarlar hajmiga teng 
boMib chiqadi, chunki h a r bir oldi-sotdida xaridor va sotuvchi 
ishtirok etadi va h a r b ir oldi-sotdidagi xaridlar sum m asi 
sotilgan tovarlar sum m asiga teng b o ‘ladi.
H a r qan d ay korxona (firma) to m o n id a n belgilangan b aho 
tovarga b o ‘lgan talabning u yoki bu darajasini ko^rsatadi. Talab 
firma o ‘z tovari u c h u n soTaydigan maksimal baho ni aniqlab 
beradi. M inim al b a h o esa firma sarflari asosida aniqlanadi. 
K orxona (firma) o ‘z tovariga ishlab chiqarish xarajatlarini 
to ‘la qoplay oladigan bahoni belgilashga harakat qiladi. Demak,
52

---

maksimal baho talab asosida, minimal baho esa sarflar asosida 
an iqlanadi1.
Bozordagi talab hajmi xaridorlarning absolut soniga ham 
shak-shubhasiz bog‘liq. Potensial xaridorlarning o ‘rtacha 
daromadlari o bzgarmay bu xaridorlar bozorda qanchalik ko‘p 
b o llsa, baholarning har bir qiymatida har qanday tovarga 
boNgan talab hajmi, odatda, shuncha katta b o ‘ladi.
Talab hajmiga t a ’sir o ‘tkazadigan boshqa omillar orasida 
iste’molchilaming nimalarni afzal ko‘rishi va ularning didlarini 
ham ko‘rsatib o btish kerak, bular jamiyat, milliy a n ’analar, 
urf-odatlar, kishilarning bilim darajasi va reklama ta ’siri ostida 
shakllanib boradi.