«badiiy nutqni tahlil qilish usullari»

Oksyumoron
- bir-biriga mos kelmaydigan, qarama-qarshi tushunchalarning 
kutilmagan bog’lanishi (“Pomeshchik qizi-dehqon ayol” A.S.Pushkinning dostoni 
nomi) 
Nutqning leksik ifoda vositalari bo’lmish metafora, metanimiya, sinekdoxa, 
epitet, qiyoslash, jonlantirish, mubolag’a, litota va boshqalarni troplar (ko’chma 
ma’nodagi so’z, obrazli ifoda) deb ataymiz. Trop yunon tilidan tarjima qilinganda 
“oborot, gap tuzilishi” ma’nosini anglatadi. Bu termin orqali ko’chma ma’noda 
qo’llangan so’zni nazarda tutamiz. Badiiy nutq oddiy nutqdan shunisi bilan 

---

25 
farqlanadiki, unda nutqni bezovchi va uni ifodaliroq, chiroyliroq qilishga harakat 
qiluvchi so’zlarning alohida oborotlari ishtirok etadi. Ushbu sohani o’rganishdagi 
asosiy o’rinni badiiy adabiyot uslublari egallaydi, nutqning turli uslublarda ifoda 
vositalari o’zgarib boradi. Badiiy nutq uchun “ifodalilik” tushunchasida muhim 
narsa - bu badiiy asarning (matnning) o’quvchida emotsional, estetik ta’sir 
o’tkazish va yorqin obrazlar va poetik tasvirlar yaratish qobiliyati sanaladi.
Biz tovushlar dunyosida yashaymiz. Tovushlarning o’zi ijobiy hissiyot 
uyg’otishi mumkin, boshqalari esa bezovta qiladi, havotirlantiradi, vahima hissini 
uyg’otadi yoki tinchlantiradi. Tovushlar obrazlarni chaqiradi. Tovushlar 
kombinatsiyasi yordamida kishiga emotsional ta’sir o’tkazishi mumkin, biz ularni 
badiiy adabiyot asarlarini o’qiyotib qabul qilamiz.
K.D.Balmont nutq tovushlariga obrazli xarakteristika bergan: tovush 
bamisoli “kichik jodulovchi gnom”, sehrgarlik.
Ma’lum bir tartibda ma’lum bir tovushlarning nutq ifodasining badiiy usuli 
kabi obraz yaratish uchun ishlatilishi jarangdorlik deb ataladi. 
Jarangdorlik
- bu badiiy uslub bo’lib, matnda real dunyoning tovushlariga 
taqlid qiluvchi so’zlar majmuidan iborat. 
Assonans
- fransuz tilidan kirib kelgan bo’lib, ohangdoshlik ma’nosini 
anglatadi. Bu matndagi bir xil yoki o’xshash unli tovushlarning tovush obrazini 
yaratish uchun takrorlanishi sanaladi. Assonans nutqning ifodali bo’lishiga imkon 
beradi. Assonansni qofiya, she’r ritmida shoirlar qo’llashadi. 
Alliteratsiya 
- yunon tilidan kirib kelgan atama bo’lib, she’riy nutq 
ifodaliligini kuchaytirish, tovushli obraz yaratish uchun badiiy matnda undosh 
tovushlarning takrorlanishidir.