Badiiy modellashtirishning mazmun va maqsadi” mavzusida yozgan kurs ishiga taqriz

2.1. Loyihalash bosqichlari
Ishlarning tayyergarlik boskichini ikki tarkibiy kismga bulib chiksa buladi: loyixalashtirishga oid dastlabki topshirikni urganib chikish va loyixa mavzusi bilan batafsi tanishib chikish. Bu urganish kuyidagilarni kuzda tutadi: belgilangan shartlar asosida maksad va vazifalarni aniklash: bulajak maxsulot (yeki muxit) ulchamlarini, ularning asosiy tavsilotlarini uzlashtirish, muxim xizmatga oidlik alokalarini ochib tashlash, maxsus adabiyetlarni kurib chikish, urganish, loyixa tarkibi bilan tanishish,nazorat ishining muddatlari,loyixani topshirishning eng oxirgi vaktini aniklash. Ish, xarakat (ishlab turish) taxlili birinchi darajali axamiyatga ega, buyum kanday xarakat kilayapti yeki xarakat kilishi kerakligini uning xususiyatlarini, ulardan foydalanish tajribasini va kaysi amaliy vazifalarni xal kilish kerakligini kursatish kerak.
Analog (uxshash, uxshashlik) yeki prototipni (timsol) badiiy-loyixalovchi nuktai nzaridan taxlil etish aloxida axamiyatga ega: agar shu taxlil amalga oshirilsa, loyixalashtirish xam timsol asosida olib briladi. Bu yerda xunarmandchilik ishlab chikarilishi davridagidek, buyumning uzi axborotning asosiy manbaidir.
Bu shaklning kuz bilan kilingan taxlili, loyixaning ishga oidlik taxlili, foydalanilayetgan matolarning kabul kilingan ishlov berish usullari, iktisodiy kursatkichlari taxlili, shuningdek undan foydalanish masalalarining xam taxlilidir.
Ishga oidlik taxlili bir tomonlama, allakachon mavjud bulgan tajribaga, maxsulotning iste'molchilar tomonidan baxolanishiga tayanadi, ammo bu taxlilda asosiy narsa loyixalashtiruvchi zarur paytda mutaxassislarni uzi topib maxsulotni chukur tekshirishi bulib xisoblanadi.
Ishga oidlik taxlili odatda bitta emas, balki buyumdagi bir necha anik xizmatlarni uz ichiga oladi. Ular asosiy va ikkinchi darajali, kupincha, bir-biriga karama-karshi va loyixalashtiruvchini murosa yulini topishga majbur etuvchi bulishi mumkin. Bunday karama-karshilik oshxonaga oid idish-tovoklarni loyixalashtirganda uchrab turadi.
Loyixalash boskichlari. Taxlil bu buyumlar, xodisalar, tushunchalarni ilmiy tekshirishning usuli va badiiy loyixalashning eng bosh tarkibiy kismidir.
U buyumlar va ular xakida mukammal tushunchalarni xar tomonlama kurib chikishni uz ichiga oladi. Dizayner ijodiy ishlarining barcha buyumlarini taxlil kilib chikishga majbur, unga kuyidagilar kiradi: loyixalashni boshlashdan oldin umumiy dastlabki muloxazalar, maxsulotni ishlab chikarishga va xatto chikailgandan keyin xam, tayyerlab berishning barcha boskichlarini uz ichiga oladi.
Loyixalashning ayrim boskichlarida yetarli bulmagan taxlil, loyixada buyum kiymati deb ataladi. Loyixalash vaktida buyumning asoslangan badiiy-loyixalovchilik taxlili mavjud emasligi uni ma'naviy eskirishga va xali ishlab chikarish boshlanmasdan norasolikka olib kelishi mumkin.
Chuqur taxlil turli xil omillar, talablar, shart-sharoitlar, karashlar birlashuvini kuzda tutadi. Masalan, fakat xizmatga oid xususiyatlarni kurib chikib, matosiga, tayyerlash usullariga, loyixa va shakl tanlanishiga axamiyat bermasdan, narsa tugrisida tulik tushuncha xosil kilib bulmaydi.Shuningdek, buyumning xizmatga oid vazifasini bilmasdan buyumning shaklini taxlil kilish, shuningdek, buyumlarni joy-joyiga joylashtirishga, guzalligiga baxo berish kiyin. Shunday kilib taxlil bu belgi majmui, yaxlit va kup kirrali jarayendir. Buyumni taxlil kilganda, uni izchil va xar tomonlama kurib chikib, buyumning benuksonligi, barkamolligiga baxo bermok zarur, unga xizmatga oidlik, loyixachilik, texnologik jixatdan maksadga muvofiklik, foydalanishda qulaylik, tejamlilik, ergonomika talablariga, tugri joylashtirish va estetik talablarga javob berishi kiradi. Sanoat maxsulotlarini taxlil etish uning sifatini tula va xar tomonlama aniklashning muxim dastlabki shartidir.
Butun sanoat maxsuloti vazifasiga, joyiga karab turt gurxga bulinadi:
1. Insonga bevosita xizmat kiladigan buyumlar, maxsulotlar (maishiy turmush, kundalik xayet maxsulotlari, ya'ni kiyim-kechak, poyafzal, mebel va x.k.).
2. Insonga bevosita xizmat kiladigan va texnikaviy vazifalarini bajaradigan buyumlar (maishiy asboblar, elektroarmatura va x. k.).
3. Mexnat vazifasini bajaradigan va kisman insonga xizmat kiladigan sanoat buyumlari (dastgoxlar, asbob-anjomlar, mashinalar, transport vositalari).
4. Fakat mexnat vazifasini bajaradigan sanoat buyumlari (avtomatlashtirilgan tizimlar, mashina mexanizmlarining kismlari avtomatlashgan tizimlar).
Bunday guruxlashda buyumlar katta guruxlarga bulinadi va xar bir gurux uchun taxlil usulini ishlab chikish imkoni tugiladi.
Maxsulotning iste'mol sifatlarini aniklash uchun badiiy-loyixalash taxlilining izchilligi (birin-ketinligi) kuyidagicha bulishi mumkin:
1. Maxsulotni loyixalashtirishgva berilgan topshirikning uxshashliklariga alokador turli manbalar, ilmiy mavzular, mutaxassislik buyicha kitoblar va suratlar, yangiliklar buyicha axborot tuplash.
2. Loyixalashtirilayetgan buyumning mavjud uxshashligini izlab topish va undan foydalanish jarayenining barcha boskichlari yeki tomonlarining batafsil tasvirini tuzib chikish.
3. "Inson maxsulot", "inson-muxit" alokalarini aniklash bilan birga xizmatga oid talablarni taxlil etish va ishlatishda bulgan texnika xavfsizligi.
4. Loyixaning asos shakli moslashuvini aniklash, loyixaviy mantik va shaklining uzaro joylashish tartib xususiyatlari.
5. Matolarning bir-biriga mos kelishini taxlil etish, loyixaning xizmatga oidligiga moslashuv, matoning dekorativ (manzaraviy) sifatlari.
6. Aloxida kismlari buyicha va umumiy tarzda maxsulotning qulayligini taxlil etish.
7. Shakl tuzilishini taxlil etish, shakl yaxlitligi, barcha kismlar xususiyatlarining birligi va shaklning uslub bilan mos kelishi.
Badiiy-loyixachi taxlilning sanab utilgan tarmoklari uzaro boglangan, ammo asosiy talabni belgilab olish uchun xizmatga oid va yaxlit taxlilning ikki asosiy kismini kurib chikamiz.
Bu boskichning mazmuni-tasdiklangan badiiy loyixalovchi takliflarni rivojlantirish va chukurlashtirish bulib xisoblanadi, pirovard maksad esa badiiy loyixalovchi loyixani topshirikda belgilangan xajmda bajarishidir. Asosiy tuzilish mavzusi allakachon aniklangan va agar sanoat san'ati asarlarining kurinishi xakida gapirish mumkin bulsa, uning paydo bulishi tulaligicha badiiy-takliflar boskichiga taalluklidir.
Badiiy-loyixalovchi loyixalarning umumiy xajmi buyum xususiyati va katta kichikligiga boglik. Mayda buyum tugri burchakli fazoviy va ularning kesimlari, uzlarining asl (natural) xajmlarida, ba'zan xatto xomaki nusxa boskichida ijro etiladi.
Agar gap loyixa varaklariga tugri kelmaydigan yirik buyumlar xakida borsa, tasvir kichraytiriladi. Ba'zan juda muxim axamiyatga ega bulgan mavzuni ochish uchun tabiiy kurinishda tasvirlanadi. Masalan, xona yerugligini loyixalashtirishda chirok asl ulchamida chiziladi. Yul mashinasi yeki biror boshka xil transport vositasi ustida ishlaganda, xaydovchining utiradigan joyini, maxsus kreslosi va boshkarish jixozlarini asl ulchovlarda chizib chikish maksadga muvofik buladi.
Sanoat maxsulotlarini loyixalashtirish, topshirikni tuzib chikish va topshirik berish vaktidan boshlanadi. Topshirikni tuzishda bulajak mualliflar - dizaynerlar ishtirok etishlari maksadga muvofikdir. Topshirik buyurtmasi yezma tarzda beriladi, ba'zan esa loyixa chiziklar bilan tuldiriladi va ularda loyixaga tushgan buyumning asosiy ulchovlari kursatiladi. Topshirikda xizmatga oid vazifalar, chamalangan loyixaviy tavsiya karorlar, badiiy loyixa ishlab chikarish jarayenida kuyiladigan maxsus talablar kiskagina bayen etiladi.
Loyixalashda, topshirik mavjud maxsulotni zamonaviylashtirish va istikbolli loyixalashga karatilgan bulishi mumkin.
Rassom - loyixachi muxandis - loyixachi bilan birga, ayrim xollarda texnologi va boshka mutaxassislar bilan maxsulotga kuyilgan topshirik va talablarni atroflicha urganib chikadi.
Buyurtmachining topshirig’ini urganish va taxlil etishda quyidagi asosiy talablar aniqlanishi lozim:
1. Ish tartibi va qulayligi, ta'mirlash va tekshirish qulayligi va xokazolardan kelib chikadigan xizmatga oid foydalanish talablari.
2. Maxsulotdan foydalanish jarayenida insonning xis-tuygu a'zolari, markaziy asab xolati, mushak-xarakatlantiruvchi tizimiga ta'sirini kuzda tutuvchi ruxiy-fizikaviy talablar.
3. Maxsulotda foydalanishi mumkin bulgan atrofdagi muxit va anik sharoitlar tomonidan kuyilgan talablar.
4. Ma'lum ishlab chikarish bazasi, maxsulot tayyerlash imkonlari va xokazolar mavjudligi bilan boglangan tavsiyaviy talablar.
5. Aniq narsalarni kullash, maxsulot tuzilishi, maxsulot tayyerlash va ishlov berish usullari va xokazolar shart-sharoitidan kelib chikadigan loyixa talablari.
6. Maxsulotning iktisodiy samaradorligiga karatilgan va maxsulotni tayyerlash narxini xamda mexnat unumdorligi, chidamliligi, pishikligi va boshka shunga uxshash ishchanlik kursatkichlarini xisobga oladigan iktisodiy talablar.
7. Badiiy-estetik talablar.
Ko’p xollarda namuna (maket) sanoat maxsuloti xakida badiiy-asarning tuzilishi karorni izlashda asosiy vosita bulib koladi, ammo rasm solish (grafik) vositalar xam inkor etilmaydi, balki aksincha, asosiy bulib xisoblanadi.
Shunday kilib, badiiy loyixalashning birinchi boskichida kuyidagilar daxldor: tasviriy chizmalar, loyixani xomaki nusxadagi rasmlarini ishlab chikish va namuna tayyerlash. Loyixalashning shu boskichida izoxli tushuntirish xati tayyerlanadi, unda kabul kilingan karor, pardozlash usullari va asosiy kursatkichlar bilan birga kayd qilinadi.
Loyixalashning birinchi boskichi eng mas'uliyatli va xal kiluvchidir, chunki unda xajm xakida karor kabul kilinadi, buyum kismlarining joylashishi (komponovkasi), kurinishi va boshka sifatlari belgilanadi. Xomaki nusxadagi loyixaga namoyish kilinadigan matolarning yuksak sifat xamrox bulishi lozim.
Loyixalashning birinchi boskichi loyixalashning tegishli badiiy texnik kengashlarida tasdiklovchi idoralarda kurilishi bilan tugallanadi.
Loyixalashning ikkinchi boskichi andoza va koliplar tayyerlashni, ish uchun zarur bulgan chizmalarni bajarishni uz ichiga oladi. Unga tugri burchakli fazoviy shakllarda buyumning umumiy kurinishi, loyixalovchi kesimlar, kism va detallarning tarixi, turli koliplar va boshkalar, ya'ni maxsulot ishlab chikarish uchun barcha loyixa matolari kiradi. Ba'zan loyixalashning ikkinchi boskichi loyixa mualliflari nazoratida tajribaviy namuna yaratish bilan tugallanadi.Bu xolatda ommaviy tarzda maxsulot ishlab chikarish uchun tayyerlangan chizmalar tajribaviy namuna sinovdan utgandan sung ijro etiladi.
Ayrim xollarda juda murakkab maxsulotlarni tayyerlashda texnik loyixani ishlab chikarish loyixalashtirishning ikkinchi boskichiga kiradi. Unda ishdagi loyixa uchinchi boskichga taalukli buladi. Agar uzlashtirilgan yeki uzlashtirilayetgan sanoat ma'suloti uchun topshirik berilsa, u topshirik zamonaviylashtirish topshirigi bilan muvofiklashib keladi.
Demak, dizayner badiiy loyixalashda loyixani ishlab chikishning barcha boskichlarida ishtirok kilmaydi.
Maxsulotning umumiy kurinishi tugri burchakli fazoviy shakllar va istikbolda soyalar sifatida tozalanib, ijro etiladi.
Istiqbolli va soyalar tuzish usullari chizma geometriya koidalari yeki elektronika yerdamida amalga oshiriladi.
Loyixa mavzusi juda keng ma'noda urganib chikiladi,ya'ni kuyidagilarga e'tibor beriladi:
-mashina yeki jixoz kanday va kay sharoitda ishlashi.
-bu mashina bajaradigan ishning samarasi yeki loyixalashtirilayetgan buyum nima uchun xizmat kilishi.
-loyixalashning kanday kurinishlari bulishi mumkinligi.
-qanday iktisodiy talablar kuyilishini bilish zarur.
Xronometraj utkazib, xar bir ishga kancha vakt sarflanishini aniklash kerak, birok bu xam yetarli emas. Boshka mashinada ishlash tajribasiga va xech bulmaganda uz xolatida turib takkoslash imkoniyatiga ega bulgan kombaynchining uzi nimalar deyishini eshitish muximdir. U boshkalarning nazari bilan karaganda, mutlako muxim bulmagan kup narsalarni kashf etishi mumkin: ma'lum bulishicha, tez-tez ishlatib turiladigan mashinalarning boshkarish kismlari nokulay joylashgan, kabinaga urnatilgan oyna urimni kuzatishga imkon bermaydi, u yeki bu kismlani burash kiyin va xokazo.
Nixoyat, mashinaning ichki estetik sifatlari:avvalo ishchining ish urni. Kabinaning butun xajmli-fazoviy tuzilishi unumli ishlashga imkon beradimi? Nimalar yetishmaydi va nimalar xalakit beradi? U chiroyli va shinammi?
Mashinaning sirtki va ichki rangi xam rassomning ixtiyerida buladi. Xavorang kombaynning rangi gallazor ichida kanday kurinish beradi? Kizil rangdagi kombayn-chi? Extimol,jaxzirama saxro joylarda sovuk rang,kuyesh xamisha yetishmaydigan shimoliy kengliklarda esa issik, sarik - zargaldok rang yaxshidir. Albatta, ba'zi bir narsalarni chizmachilik stolida xal kilish mumkindir. Lekin ish joyining uzida, tabiat kuynida javoblar tezrok va anikrok topilishi mumkin.