Бадиий таҳлил асослари

Ўзига хос баҳо беришга, мустақил равишда 
хулосалар чиқаришга одатланаётган ўқувчилар муҳокама этилаётган 
масалалар юзасидан ўқитувчи билан талашиб-тортишсалар ҳам, аямай 
баҳслашсалар ҳам, у билан келиша олмасалар ва ўзига хос қарорга келган 
бўлсалар ҳам муаллимнинг ортидан боришлари, унга ишонишлари, унинг 
ижодий иродасини ҳис этиб туришлари керак
»
1
,- деб ёзади адабиёт 
дарсларида ўқитувчи-ўқувчи муносабатларининг қирраларини ғоят 
синчковлик билан ўрганган методист олимлар: В. Кан-Калик ва В. Хазан. 
Адабиёт ўқитувчиси ўқувчи-талабаларининг фикрларини бўғмаганлиги, 
уларга ўз қарашларини билдириш имконини бергани ва бирор хулосага 
1
Кан-Калик А. В.. Хазан В. И. Психолого-педагогические основы преподавания литературы в школе. –
Москва. «Просвещение». 1988. -С. 254. 

---

122 
зўрлаб олиб келишга уринмагани учун ҳам талаба-ўқувчиларнинг 
ишончини қозонади, уларнинг ҳамкорига, эвристик фаолиятидаги шеригига 
айланади. 
Дидактик таҳлил юзага чиқиши учун ўқувчи фақат эшитувчи-
иштирокчи мақомида бўлиши етарли эмас.У, албатта, таҳлил кечимининг 
ижрочисимартабасига кўтарилиши керак. Адабиёт дарслари тенг томонлар 
фаолияти эканлиги, бу фаолият иштирокчиларидан бири бўлмиш ўқитувчи 
фақат ҳаётий тажрибасининг бойлиги, бадиий асарга муносабат малакасини 
эгаллаганлиги, ўзида эстетик мезонларни шакллантирганлиги билангина 
ўқувчиларидан ажралиб туриши ёдда тутилиши лозим. Гарчи, ўқувчилар 
синфда ўрганиладиган асарларни ўқитувчи сингари олдиндан тўлиқ ўқиб 
чиқмаган бўлсаларда, ўзларининг муайян ахлоқий мезонлари ва маънавий 
тажрибаларига эгадирлар. Чунки ҳар бир инсон дунёга келган кундан 
бошлабоқ, ўзи билиб ёки билмай маънавий тажриба орттираверади. 
Бинобарин, ўқувчилар ҳам бадиий асарни талқин қилиш, унга маънавий 
қадриятлар нуқтаи назаридан баҳо бериш ҳуқуқига эгадирлар. 
Адабиётнинг мактабда ўрганиладиган ўзга ўқув предметларидан 
асосий фарқи ҳам шунда. Бу тўғрида машҳур рус адиби Юрий Карякин 
шундай дейди: «