Бадиий таҳлил асослари

Биринчиси
, худди лингвистикада битта тил ҳодисаси 
фонетик, морфологик, лексик, синтактик сингари бирликларга ажратилгани 
каби муайян бир бадиий асарни ўзига хос бир неча бўлак, қатлам, 
даражаларга бўлишни кўзда тутади. Аммо шу қарашга тарафдор бўлган 
олимларнинг ўзлари ҳам қатлам ва даражалар ҳамда уларнинг ўзаро 
муносабатлари борасида бир-бирига ўхшамайдиган ҳар хил фикрларни 
билдирадилар. Чунончи, адабиёт илмининг улкан билимдони М. М. Бахтин 
бадиий асарда, биринчи навбатда, икки унсур – «фабула» ва «сюжет», яъни 
тасвирланган олам
билан 
тасвир олами
, муаллиф воқелиги билан қаҳрамон 
воқелиги текширилиши зарур деб ҳисоблайди
1
. Бу эса, ўз-ўзидан бадиий 
асар таҳлилида “ҳаёт ҳақиқати” бирламчи бўлишини тақозо этади. Бошқа 
бир адабиётшунос М. М. Гиршман эса адабий яратиқни ритм, сюжет ва 
қаҳрамонни ўз ичига оладиган уч босқичли кечим тарзида даражалашни 
тавсия қилади
2
.
Афсуски, бу ёндашувлар йўсини ҳам масаланинг моҳиятини илмий 
изоҳлаш учун етарли бўлмайди. 
Биринчидан
, шу вақтга қадар ҳеч ким 
томонидан бадиий асарни муайян таркибий қисм, даража ва босқичларга 
ажратишнинг илмий асос ва тамойиллари ишлаб чиқилмаган. Ушбу масала 
мураккаблигининг биринчисидан келиб чиқадиган 
иккинчи
жиҳати 
шундаки, асарни қисмларга ажратиб таснифлашнинг бирортаси ҳам бадиий 
асарнинг барча унсурларини тўлиқ қамраб ололмайди, бинобарин, асарнинг 
таркиби ҳақида тўла тасаввур беролмайди. 
Учинчидан
эса, бадиий яратиқ 
даражаларга бўлинганда, барча даражалар бир хил аҳамиятга эга деб қабул 
қилиниши керак, акс ҳолда асарни таркиблаштириш тамойилининг маъноси 
қолмайди. Бу эса бадиий асар унсурларини чинакам бутунликка 
бирлаштирадиган ўзак қисмлар ҳақидаги тасаввурнинг йўқолишига сабаб 
бўлади.
Бадиий асарга ёндашишдаги 
иккинчи
қараш тарафдорлари асарни 
қисмларга ажратиш шакл ва мазмун каби умумий тушунчалар доирасида 
1
Бахтин М.М. Эстетика словесного творчества. –Москва. 1979. С. 7–181.
2
Гиршман М.М. Стиль литературного произведения // Теория литературных стилей. Современные 
аспекты изучения. –Москва. 1982. С. 257-300. 

---

42 
амалга оширилиши керак деб ҳисоблайдилар. Лекин афсуски, бу борадаги 
қарашлар ҳам ҳанузгача асосли илмий якунини топмай, бинобарин, бадиий 
асар таҳлили амалиётига татбиқ этилмай келаётир. 
Қайд этиш керакки, гарчи, таҳлил механизми борасида бир тўхтамга 
келинмаган бўлсада, очун адабиётшунослигида бадиий асар таҳлили 
тушунчасининг моҳиятини аниқлаш, унга хос хусусиятларни тайин этиш 
борасида анча вақтлардан бери уриниб келинмоқда. Бу борадаги энг соғлом 
қарашлардан бири машҳур рус адабиёттанувчиси В. Белинскийга тегишли: 
“