Baburdin’ o’mir joli Baburdin’ do’retiwshilikke kiriwi ha’m do’retiwshiligi

Baburdin’ do’retiwshilikke kiriwi ha’m do’retiwshiligi
Boburning óz guvoxligiga kóre, shayır retinde dóretiwshilik iskerligi Samarqandni yekinshi ret iyelegen waqıtta baslanǵan ; „Ul pursatlarda qandayda birikkirar báyit aytur edim“, dep jazadı ol. Bobur Samarqanddaligining dáslepki aylarında Alisher Navaiy tashabbusi menen olar ortasında jazıwma baslanadı. Bobur átirapında dóretiwshiler toplana baslawı da sol jıllarǵa tuwrı keledi. Atap aytqanda, Bınaiy, Abulbaraka va Bobur ortasındagi ruboiy mushoirasi Samarqanddagi qızǵın kórkem ádebiyatqa baylanıslı turmıstan bildirgi beredi. Ulıwma, mámleket ǵayratkeri hám kóp waqıtı jangu jedellerde ótken sarkarda retinde social iskerliginiń eń qızǵın dáwirinde de, jeke turmısı hám mámleketi asa quramalı hám abırjı sharayatta qalǵan shaqlarında da Bobur dóretiwshilik jumısqa waqıt tapa bilgen, ılım, kórkem óner hám dóretiwshilik ahlini óz átirapına toplap, qáwenderlik etken, olardı xoshametlentirgen.
Ótken zaman ádebiyat hám tariyx, muzıka hám kórkem ónerden jaqsı xabarlı bolǵan, diniy táliymatqa shın ıqlas qoyǵan Bobur mudamı alımu fazıllar sheńberinde boldı, atap aytqanda dóretiwshilik ahliga, kásipu óner iyesilerine shın júrekten sıylasıq ko'rgazib qáwenderlik etdi, olardı materiallıq hám ruwxıy xoshametlantirib turdi. Dóretiwshilik hám kórkem óner ahliga bunday mehrli munasábet hesh biykarǵa bolmaǵan. Bobur tábiyaatan dóretiwshi edi. Jigitlik jıllarından baslap tap omiriniń aqırıǵa shekem nátiyjeli dóretiwshilik jumıs menen shuǵıllandı, hár qanday sharayat hám jaǵdaylarda da ijoddan toqtamadı, nátiyjede, hár tárepten zárúrli bay ilimiy hám kórkem ádebiyatqa baylanıslı miyraslar qaldırdı
Bobur 18—19 jaslarında rubayı va g'azallar yoza baslaǵan. Onıń „Tapmadim“radifli ǵázzeli va „Yad etpes emiw kisin qayǵında kisi“misrasi menen baslanıwshı rubayısı sol jıllardaǵı turmısı menen baylanıslı.
Boburning úlken artistligi sonda, jeke keshinmalarini saldamlı ulıwmalasqan dárejesine kótere aladı hám nátiyjede dóretpelerinde alǵa surilgan ideyalar ulıwma insanıylıq qádiriyatlar dárejesine kóteriledi. Bobur ijodida, atap aytqanda, poeziyaında kindik qanı to'kilgan ana jurtın dildildan qo'msash, onıń topıraǵına talpinish, g'ariblik azaplarınan o'tli hásiret, yoru úlke soginchi hám ushırasıw úmiti, tak bolıp tabıladı zarbalari hám turmıs azap-aqıretleri, dáwir noso'zliklaridan nala kórkem analiz etiledi.
Bobur ijodida ıshqı -muhabbat, muhabbat -sadıqlıq, ushırasıw hám ayralıq teması da salmaqlı orın tutadı. Onıń ǵázzel hám rubayılarında, tuyuq hám masnaviylarida ma'shuqaning ıshqı ketkenkor gózzallıǵı, kútá úlken husnu sulıwlıqı, shıǵısona odobu etikası, nozu nazlı háreketi jeńil hám oynaqı, muzıkalıq hám tuwri qosıqtıń bir qatarılarda úlken uqıp menen jırlaw etiledi.
Boburning uz qosıqiy dóretpelerin toplap, toplam holiga alıp kelgen sanani kórsetiwshi anıq tariyxıy maǵlıwmatlar málim emes. Ammo „Boburnoma“ning 1518—19 -jıllar waqıyaları bayanına arnalǵan mawsimında Bobur toplamini Kobuldan Samarqandga yuborganligi tuwrısında sóz baradı. Sonday eken, sol jıllarda onıń toplamına tártip berilgen hám usı toplam Movarounnahrda ham tarqalǵan.
Házirde onıń 119 ǵázzeli, bir masnu qosıqı, 209 rubayısı, 10 nan optiq tuyuq hám kontinentleri, 50 den artıq mashqala hám 60 tan zıyat fardlari anıqlanǵan. Toplamı quramında ulıwma kólemi 270 bayttan ibarat 8 masnaviy da orın alǵan.

“Boburnoma” shig’armasi

“Boburnoma”ni betlerkanmiz, kóz aldımızdan Oraylıq Aziya, Afganistan hám Indiya xalklariga tán bolǵan pazıylet hám kemshilikler, olardıń oylaw álemin keńligi hám quramalılıǵı menen birge, sol dáwirdegi turmıs máseleleri, Bobur mámleketindegi siyasiy jáne social turmıstıń tolıq tábiyat kórinisi kórinetuǵın boladı. “Boburnoma”da keltirilgen bul tárzdegi maǵlıwmatlar Bobur dáwirinde jazılǵan basqa tariyxıy derekler: Mirxond, Xondamir, Muhammad Sawaplı, Bınaiy, Muhammad Aydar, Perishte, Abul-Fazl Allomiy hám basqa tariyxchilarning dóretpelerinde bul dárejede anıq hám jetilisken kórsetilgen emes. Avtor “Boburnoma”da Alisher Navaiy, Abdurahmon Jomiy, Behzod, Ullıbek Mırza hám basqa oqımıslılar haqqında óziniń eń joqarı pikir hám oy-pikirlerin ańlatadı.
“Boburnoma” - Movarounnahr, Xurasan, Indiya, Iran xalıqlarınıń Xv ásir aqırı - XvI ásirdiń birinshi yarımı daǵı tariyxın ózinde sáwlelendirgen sonda da, usınıń menen birge júdá kóp aktual ekonomikalıq, social máseleler, joqarıda atları keltirilgen wálayatlardıń óz-ara siyasiy-ekonomikalıq hám sawda munasábetleri, jug'rofiy poziciyasi, ıqlımı, ósimlik hám haywanot dúnyası, tawları, dáryaları, xalıqları, qáwim hám elatları hám olardıń jasaw sharayatları, úrp-ádetleri, zárúrli tariyxıy imaratları hinduler hám musulmanlardıń sıyınıwxonalari, toy hám kómiw dástúrleri haqqında asa kemde-kem ushraytuǵın maǵlıwmatlardı ózine qamtıp alǵan shoh shıǵarma bolıp tabıladı. Sol sebepli “Boburnoma” tariyxıy hám kórkem ádebiyatqa baylanıslı miyraslar retinde dúnya ilimpazların tańlanıwda qaldırıp kelip atır.
Uzaq jıllar dawamında Batıs hám Shıǵıstıń ataqlı shıǵıstı izertlewshi ilimpazları “Boburnoma” mazmunın jáhán jámiyetshiligine jetkiziw boyınsha úlken iskerlik kórsetdiler. Mısalı, Gollandiyalıq alım vitsen, Angliyalıq ilimpazlar J. Leyden, v. Zrskin, R. Koldekot, A. Beverej, T. Albot Germaniyalıq Yu. Klaynrat hám A. Keyzer, Fransiyalıq Pave de Kurteyl, Indiyalıq Mırza Nasriddin Aydar Rizvi, Turkiyalıq R. R. Art hám N. I. Bayur hám biziń dáwirimizdegi Fransiyalıq alım Bakke Gromon, Afganistanlıq alım Abulhay Dosiy, Pakistanlıq ilimpazlar Rashid Axtar, Nadvi hám Shoh Álem Mavliyot usılar gápinen bolıp tabıladı. “Boburnoma”ni úyreniw salasında jáhándıń ataqlı shıǵıstı izertlewshileri qatarından Yaponiyalıq ilimpazlar da jay alıp atırlar.
Ekenin aytıw kerek, Boburning tariyxıy, ilimiy hám kórkem ádebiyatqa baylanıslı miyrasların úyreniw hám ǵalabalastırıwda Ózbekstan, Tadjikistan, Rusiya ilimpazlarınıń xızmetleri de dıqqatqa ılayıq. XIX-XX ásirler dawamında Georg Ker, N. Ilminskiy, O. Senkovskiy, M. Salye, Qudayǵa iseniwshi Quyashiyev, Sadıq Xatkeryev, v. Dárwishov, Ya. Ǵulomov, R. Nabiyev, S. Azimjonova, A. Kdyumov sıyaqlı ilimpazlardıń umtılıw-háreketleri menen “Boburnoma” bir neshe márte orıs hám ózbek tillerinde baspadan shıǵariddi, olarǵa sózboshi jazıldı hám keń kıtapxanlar ommasining ruwxıy múlkine aylantırildi, onıń qosıqları da bir neshe márte baspa etildi.
Bobur ózbek ádebiyatında óziniń názik lirik dóretpeleri menen de ataqlı bolıp tabıladı. Onıń turmısı hám kórkem ádebiyatqa baylanıslı iskerligi Movarounnahrda siyasiy turmıs aqır-aqıbetde quramalılasqan feodal gruppalardıń boshboshdoqlik háreketleri pátine shıqqan hám Temuriylar mámleketiniń daǵdarısı dawam jetip atırǵan bir dáwir tuwrı kelgen edi. Bunday quramalılıqlar in'ikosini “Boburnoma”da kórgen bolsaq, olardıń shayır ruwxıylıqında qanday sawlelengeni onıń qosıqlarında kórinetuǵın boladı. Movarounnahrdı birlestiriwge urınısları nátiyje bermagach, Bobur ruhan qiynalgan, hámeldarlardıń qıyanatları tásirinde úmitsizlikke túsken gezler degi keyipi qosıqlarında sawlelengen. Keyinirek óz jurtın tark etip, Afganistan hám Indiyaǵa júz tutqanda Bobur poeziyaında watan sezimi, watan sawınshı, oǵan qaytıw umidi tolqinlanıp basladı.
Tole yoʻqi jonimgʻa baloligʻ boʻldi,
Har ishnikim ayladim – xatoligʻ boʻldi,
Oʻz yerin qoʻyib Hind sori yuzlandim,
Yo Rab, netayin, ne yuz qaroligʻ boʻldi.
Usınıń menen birge Bobur lirikasida poeziyanıń tiykarǵı mazmunı bolǵan insaniy pazıyletler, yar vasli, onıń gózzallıǵı, oǵan sheksiz muhabbat hám ayralıq azabı, ayrilig' ruwxıy azapları hám ushırasıw quwanıshları aqır-aqıbetde gózzal hám sheberona ańlatpa etilgen.
Xazon yaprogʻi yangligʻ gul yuzung hajrida sargʻardim,
Koʻrub rahm aylagil, ey lolarux, bu chehrai zardim.
Sen ey gul, qoʻymading sarkashligingni sarvdek hargiz,
Ayogʻingga tushub bargi xazondek muncha yolvordim.
Bobur óz lirik qosıqlarında mudamı adamlardı jaqsılıqqa, ádalat, adamgershilikke, joqarı insaniy sezimlerdi qádirlewge shaqırdı :
Har kimki vafo qilsa, vafo topqusidur,
Har kimki jafo qilsa, jafo topqusidur.
Yaxshi kishi koʻrmagʻay yomonligʻ hargiz,
Har kimki yamon boʻlsa, jazo topqusidur.
Bobur lirik sher'lari hám tariyxıy “Boburnoma”sidan tısqarı islam nızamshılıǵı hám basqa tarawlarda da dóretpeler jaratqan. 1522 jılda balası Humoyunga atab jazǵan. “Mubayyin” atlı shıǵarmasında sol zaman salıq sistemasın, salıq jıynawdıń nızam -qaǵıydaların, sháriyat boyınsha kimdan qansha salıq alınıwı hám basqa máselelerdi nazmda anıqlama berb bergen. “Xatti Boburiy” dep atalǵan qollanbasında arab álippesin turkiy tiller, atap aytqanda ózbek tili kózqarasınan anaǵurlım ápiwayılashtirib beriwge háreket etken. Ol, tájiriybe retinde “Xatti Boburiy” álippesinde Kur'oni Saqıynı kóshirgen. Boburning aruz salmaǵı hám uyqas máselelerine arnalǵan. “Tolıq” atlı shıǵarması da bolǵanlıǵı málim, biraq bul dóretpe bizgeshe jetip kelmegen.
Bobur óziniń málim hám ataqlı dóretpeleri menen tariyxnavis avtor, lirik shayır hám ijgimoiy máseleler sheshimine óz úlesin qosqan alım retinde xalqımız ruwxıy mádeniyatı tariyxında múnásip orın iyeleydi.