Babayeva d. R

lar muallifi.

3. 

Yan Amos Komenskiyning maktabgacha yoshdagi bolalarni 

rivojlantirishga oid qarashlari. Buyuk slavyan pedagogi Yan Amos 

Komenskiy  (1592-1670)  G‘arbning buyuk olimlaridan  biri hisobla-

---

nadi.  Uning  pedagogik  tizimi  o‘sib  kelayotgan  avlodni  insoniylik, 

tinchliksevarlik, tenglik va birodarlik ruhida tarbiyalash g'oyalari bi­

lan yo‘g‘rilgan.

Yan  Komenskiyning  pedagogik  merosi  ulkan  va  ko‘p  qir- 

ralidir.  Olimning  chop  etilgan  falsafiy  va  pedagogik  asarlari 

uning  tarixiy  ahamiyatini  belgilab  berdi.  «Onalar  maktabi»da 

qayd  etilgan  bolani  dastlab  oilada  tarbiyalash  va  rivojlantirish 

g ‘oyalari  bugungi  kunda  ham  o ‘z  dolzarbligini  yo‘qotmagan. 

Hajmi kichik, biroq mazmuni juda ehuqur b o ‘lgan mazkur asar- 

ni unda q o ‘yilgan m uammolaming dolzarbligi va ahamiyatliligi, 

ulam i amalga oshirish uchun taklif qilinayotgan yo‘llar va vosi- 

talam ing  soddaligi  ham da  ishonchliligi,  nihoyat  oila,  ayollar, 

bolalar va ulami  tarbiyalashga bo‘lgan munosabatning  insoniy 

yo‘nalishga  egaligi  b o ‘yicha  uni  mumtoz  asarlar  sirasiga  kiri- 

tish  mumkin.  «Inson  zotini  himoyalash  eng  a w a lo   beshikdan 

boshlanishi lozim». Bundan ortiq sodda va dono fikr bo‘lmaydi. 

Uddaburon olimlar qaysi bir ijtimoiy tarbiya tizimini kashf qil- 

masinlar,  baribir  bolalar  hayot  kechiradigan,  ular jism onan  va 

m a’nan rivojlanadigan m uhit  sifatida  oila eng  samarali  tarbiya 

tizimi hisoblanadi.

Qatorlashgan g‘oyalar tizimiga ega bo‘lgan «Onalar maktabi»ni bir- 

lamchi oilaviy tarbiya bo‘yicha birinchi asar deb hisoblash mumkin.

«Onalar  maktabi»ning  bosh  g‘oyasi  -   oiladagi  birlamchi  tar­

biyaning  bola  uchun  quvonchli  bo‘lishi,  uning  kelajagini  baxtli, 

ota-onalar  uchun  yoqimli  va  umidbaxsh,  jamiyat  uchun  foydali 

qilishdan iboratdir.

Komenskiy  tabiiy  iqtidom i  ilk yoshdan  boshlab  har tomon­

lama rivojlantirish  g ‘oyasidan kelib chiqqan holda onalar mak- 

tabi  oldiga  qiyin  vazifalarni,  ya’ni:.  bolalarga  bilish  (bilimga 

ehtiyojmandlikni  tarbiyalash,  bilimga  chanqoqlik)ni,  harakat 

qilish  (mehnatkash  b o ‘lish,  o ‘zini  boshqara  olish  va  yaxshi 

am allar qilish)ni va gapirish (nutq va fikrlashni rivojlantirish)ni 

o ‘rgatish vazifalarini qo‘yadi.  Shu munosabat bilan u aqliy, jis ­

moniy va m a’naviy tarbiyalash, nutq va fikrlashni rivojlantirish 

b o ‘yicha aniq m aslahatlar beradi.

42

---

«Onalar maktabi»dagi alohida bir bob qanday qilib bolalarga 

nutqni  mashq  qildirish  lozimligiga  bag‘ishlangan.  Komenskiy 

aql va nutqni rivojlantirish uchun bir xil harakat qilish zarur deb 

hisoblagan.  U  aql  va  nutqqa  organik  birikma  sifatida  qaragan. 

Bu  tasodifiy  emas,  zero,  bola  nutq  tufayli  o ‘z  fikrlarini  ifoda- 

laydi  va  atrofdagi  odamlar  bilan  muloqotga  kirishadi,  nutqni 

egallash  orqali  u  atrofni  o ‘rab  turgan  olamni  anglaydi.  Bolada 

nutq va fikrlash rivojlanadi.

U sensor rivojlantirish va tarbiyalashga alohida e’tibor bergan, 

chunki usiz  aql va nutqni  muvaffaqiyatli  rivojlantirib  bo‘lmaydi. 

Buyuk pedagogning mazkur qoidaga rioya qilishni «didaktikaning 

oltin qoidasi» deb atagani ham bejiz emas.

Nutqqa taalluqli bo‘lgan boshqa bir g ‘oyani Komenskiy ona 

tilini  o ‘qitish,  ona tilida o ‘rgatishni talab  qilish shaklida ifoda- 

lagan. Maktabgacha yoshda ona tilini o ‘rgatish, Komenskiy xu- 

losasiga ko‘ra, -  bu eng a w a lo  bola hayotinin» birinchi yilidan 

boshlab nutqni rivojlantirish,  bo‘g ‘inlar va so'zlarni  aniq talaf­

fuz  qilish,  gaplami  sintaktik jihatdan  to‘g ‘ri  tuzish,  narsalar- 

ning nomini to‘g‘ri aytish va mos fikr bildirishc an iborat.  Ushbu 

maqsadda  Komenskiy  ota-onalarga  bolalar  b  lan  muloqot  qi- 

lishda  narsalar  nomlarini  va  so‘zlam i  buzmasdan,  to ‘g ‘ri  ay­

tish, bolalarga talaffuzi qiyin b o ‘lgan va nisbatan uzun so‘zlami 

aytishni  mashq  qildirish va buning uchun  о‘yin uslubidan  foy- 

dalanishni  maslahat  beradi.  Komenskiyning  xizmati  shundan 

iboratki,  u  pedagoglar  ichidan  birinchilardan  bo‘lib  bola  nut­

qini  rivojlantirishda,  uning  ona  tilini  butun  go‘zalligi  va  mil­

liy xususiyatlari bilan birgalikda o ‘zlashtirib olishida she’riyat, 

ertaklar,  maqollar va  matallar,  tez  aytishlaming  tutgan  o ‘miga 

birinchi  bo‘lib  e ’tibom i  qaratdi.  Gapirishni  boshlayotgan  bo­

lalar  kattalar  nutqini  tushunishlari  uchun  ular  so‘zlovchining 

yuzini va uning qo‘l harakatlarini k o ‘rishlari,  uning  savollarini 

tushunishlari va to ‘g ‘ri javob berishlari  darkor,  deb yozgan edi 

Komenskiy. Ona tabassumi va bola tomonga cho‘zilgan qo‘llar, 

imlash, hoshni qimirlatib qo‘yish, qayg‘uli yuz va barmoq bilan 

do‘q  urish -  bularning  barchasi  so‘zlovchining  kayfiyatini  ifo-

43

---

dalaydi, buni bola qabul qilib oladi va u aytilgan fikmi tushunish- 

ga yordam beradi.  Bu ritorik harakatlar muloqotda juda asqotadi, 

nutqni va fikrlashni rivojlantiradi.

Ya.A.Komenskiyning «Onalar maktabi» asari G‘arbda va Ros- 

siyada oilaviy tarbiyaning keyingi rivojiga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. 

Pestalotssi  va  Frebel,  K.D.Ushinskiy  va  Ye.N. Vodovozova  bir- 

lamchi  oilaviy  tarbiyaga  shaxsni  shakllantirish  tizimidagi  o‘ta 

zarur  bosqich  sifatida  qaraganlar.  Bularsiz  o‘sib  kelayotgan  av- 

lodni muvaffaqiyatli tarbiyalash borasidagi barcha harakatlarimiz 

zoye ketadi.

Ulaming barcha asarlarida o‘sib kelayotgan avlodni ma’naviy ka­

mol toptirish, ideal jamiyat talablari va vazifalariga javob bera oladi- 

gan, yuqori afzalliklarga ega bo‘lgan shaxsni shakllantirish masalasi 

asosiy o‘rin tutadi.

Keng qamrovli shaxsni shakllantirish faqat ta’lim va tarbiya orqa- 

liigina amalga oshirilishi mumkin.

Tarbiyaning  barcha  murakkabligi  va  qiyinchiliklarini  tushungan; 

holda  Sharq olimlari  tarbiya  va ta’lim mazmunini belgilab berishga 

intilganlar (Ibn Sino).

Tarbiya -  ota-onalaming  qanday  mavqeyiga  egaligidan  qat’i  na- 

zar, ulaming asosiy vazifasidir.

Olimlaming  bola  shaxsini  hurmat  qilish,  uning  qiziqishlarini 

c  rganish, tabiiy qobiliyatini hisobga olish haqidagi fikrlari (Ibn Sino, 

D.Dovoni, Alisher Navoiy) juda qimmatlidir.

Yan Komenskiyning «Onalar maktabi» asari birlamchi oilaviy tar­

biyaga oid yaxlit tizimli birinchi asar hisoblanadi.

«Onalar maktabi»ning bosh g‘oyasi  -  oiladagi birlamchi tarbiya­

ning bola uchun quvonchli bo‘lishi, uning kelajagini baxtli, ota-ona- 

lar  uchun  yoqimli  va  umidbaxsh,  jamiyat  uchun  foydali  qilishdan 

iboratdir.

Komenskiy fikriga ko‘ra,  shaxsni  shakllantirishni «haqiqiy tarbi­

yaning poydevori bo‘lgan ilk yoshdan boshlash oson.

Tabiiy  iqtidorni  (miya,  yurak,  qo‘l,  til)  rivojlantirish  onalar 

m aktabi tomonidan bolaning ilk yoshlaridan boshlab o ‘tkazilishi 

lozim.

44

---

Sensor va aqliy tarbiya masalasini birinchi bo‘lib Yan Komenskiy 

o‘rtaga tashladi.

Komenskiy  o‘tmishdagi  pedagoglar  ichida  birinchilardan  bo‘lib 

nutqni rivojlantirish,  ona tilining butun go‘zalligini va uning milliy 

xususiyatlarini  o‘zlashtirib olishda xalq og‘zaki ijodiyotining tutgan 

o‘miga e’tibor qaratdi.

Yan  Komenskiyning  «Onalar  maktabi»  asari  G‘arbda  va  Rossi- 

yada oilaviy tarbiyaning keyingi rivojiga ta’sir ko‘rsatdi.