III. Til qonunlarini, uning grammatikasini o‘rganish.
«Ona tili» nomli asari chop etildi. Mazkur asar Konstantin Dmitriyevich-
ning bolalarga birlamchi savod o‘rgatish va ularni tarbiyalash bilan
bog‘liq pedagogik g‘oyalar hamda estetik tamoyillarining o‘ziga xos
yakunlari va amaliy ifodasi bo‘ldi. 0 ‘qish kitobining butun mazmuni
muayyan tizim bo‘yicha berilgan. «Ona tili» kitobi nafaqat bilimlar
qomusi, balki badiiy ensiklopediya ham hisoblanadi. Uning 1-qismi-
dan 19 ta ertak, 30 ta topishmoq, 123 ta maqol va matal, 13 ta tez ay
tish, 14 ta qo‘shiq, 14 ta turli shoirlar she’rlari hamda Ushinskiyning
o‘zi yozgan 43 ta hikoya joy olgan.
Ushinskiy birinchi bor kitoblarida bolalarni o‘z zamondosh-
lari - Tyutchev, Nekrasov, Ogarev, Turgenev asarlari, shuningdek,
Karamzin, Lermontov, Krilov asarlari bilan tanisktirdi.
Kitobni tuzish tartibi quyidagicha: u bolaning tabiat, kishilar
va jam iyat haqidagi bilimlarini kengaytirgani va chuqurlashtir-
gani holda uni tanish narsadan notanish narsalar tomon boshlab
boradi.
Ushinskiy 6 yoshgacha bo‘lgan bolalar nuteini tavsiflar ekan,
uning ayrim xususiyatlarini, masalan: tovushni.ig tushunarsizligi,
lug‘at boyligining yetarli emasligi, o‘zaro bog‘ltqlikning yo‘qligini
alohida ta’kidlagan. U bolalar bilan mashg‘ulot o‘tkazishning turli
shakllarini taklif qilgan:
•
bolalar hayotidan hikoyalar;
•
bolaga narsalaming xususiyatlarini ko‘rishda, 6 yoshga
kelib esa narsalar juftligini bir-biriga taqqoslash, ular o‘rtasidagi
umumiylik va farqlami topishda yordam beruvchi mashqlar;
•
suratlar asosida hikoya qilish, bu bolalarga savollarga ja
vob berish, so‘ngra esa ravon, tushunarli va erkin hikoya qilib ber
ishni o‘rgatadi;
•
bolalarni o‘qish va yozishga tayyorlovchi amaliy
mashqlar.
K.D. Ushmskiyning til va uning bolaning ruhan shakllanishida tut-
gan o‘mi haqidagi ta’limoti nutqni rivojlantirish metodikasini mus
taqil fan sifatida ajratish uchun muhim ahamiyatga egadir.
1.
Til haqida, uning vujudga kelishi haqidagi ta’limot - meto-
dikaning nazariy asoslari ishlab chiqildi; uning har bir odamning
46
rivojlanishida tutgan o‘mi ko‘rsatib berildi, bu esa bolalami rivoj
lantirish va tarbiyalashda ona tilining yetakchi o‘rin tutishini asos-
tash imkonini berdi.
2. Bolalar nutqini rivojlantirish ishi maktab ta’limiga qadar bosh-
lanadigan ish sifatida alohida bo‘limga ajratilgan.
3. Bolalar nutqini rivojlantirishga bolaning uzoq davom etadigan
ona tili, uning mazmuni va shakllarini o‘zlashtirish jarayoni sifatida
qaralgan. Ushbu murakkab jarayon ustoz tomonidan to‘g‘ri va faol
rahbarlik qilishni talab qiladi.
4. Ona tilini o‘qitish jarayoniga rahbarlik qilishning asosiy qoi-
dalari: ona tilini birlamchi o‘qitishning maqsadlari; ulami amalga oshi-
rish mazmuni va shakli; nutqni rivojlantirishda ko‘rgazmaviylikning
ahamiyati ishlab chiqilgan va asoslab berilgan.
5. Bola nutqini uning fikrlashi, ma’naviy va estetik his-tuyg‘ulari
bilan birgalikda rivojlantirishni ta’minlovchi ish usullari ko‘rsatib
berilgan.
Xulosa:
- Maktabgacha yoshda ona tilini o‘rgatish bu - eng aw alo bola
hayotining birinchi yilidan boshlab nutqni rivojlantirish, bo‘g‘inlar
va so‘zlami aniq talaffuz qilish, gaplami sintaktik jihatdan to‘g‘ri
tuzish, narsalaming nomini to‘g‘ri aytish va mos fikr bildirishdan
iborat.
- Ota-oaalar bolalar bilan muloqot qilishda narsalar nomlarini va
So‘zlami buzmasdan, to‘g‘ri aytish, bolalarga talaffuzi qiyin bo‘lgan
va nisbatan uzun so‘zlami aytishni mashq qildirish va buning uchun
o‘yin uslubidan foydalanishlari zarur.
- Bolalar kattalar nutqini tushunishlari uchun ular so‘zlovchining
yuzini va uning qo‘l harakatlarini ko‘rishlari, uning savollarini tu-
shunishlari va to‘g‘ri javob berishlari darkor.
- Bolaga fikmi ifodalash uchun ona tilining eng yaxshi shakllari-
dan foydalanishni о‘rgatish, bolalami ona tilining boyliklarini egal-
lashga jalb qilish kerak.
- Ona tilini birlamchi o‘qitishning barcha uch maqsadiga ketma-
ket emas, balki bir vaqtning o‘zida erishiladi.
47
